Hát then - đàn tính xưa nay vốn là “món ăn tinh thần” không thể thiếu trong đời sống văn hóa của cộng đồng người Thái trắng xã Ngọc Chiến, huyện Mường La. Nhưng để điệu hát Then phát triển đến ngày hôm nay, một phần lớn nhờ công của những con người đã gìn giữ, thổi hồn vào điệu hát. Trong dịp về xã Ngọc Chiến, chúng tôi có dịp tiếp xúc với những nghệ nhân hát then, đàn tính và tìm hiểu về môn nghệ thuật này.

Tiết mục hát Then - đàn tính của bà Lò Thị Hỷ và các nghệ nhân xã Ngọc Chiến tại “Lễ hội mừng cơm mới năm 2018”.

Trong đời sống của đồng bào Thái trắng, hát Then xuất hiện trong những sự kiện trọng đại như Lễ Dâng hoa măng, Mừng cơm mới, cốm mới, giải hạn, gọi hồn... Bà Then là người đại diện cho cộng đồng giao tiếp với thần linh, cầu cho mùa màng tươi tốt, đời sống ấm no, hạnh phúc. Hát Then không những để giải họa, cầu phúc, cầu con, se duyên, mà còn hát để tiễn linh hồn người đã khuất về với tổ tiên.  Qua câu chuyện của bà con Ngọc Chiến, được biết, theo quan niệm dân gian, “Then” có nghĩa là “Trời” và hát Then là điệu hát của thần tiên truyền lại. Vì vậy, Then Ngọc Chiến chỉ được “ứng truyền” từ thế hệ này sang thế hệ khác. Người được “ứng truyền” thường không được biết trước, có người không biết chữ, có người chưa bao giờ biết hát, được chọn làm then là ngoài ý muốn. Hiện nay, ở Ngọc Chiến có bà Lò Thị Hỷ, ở bản Mường Chiến 2 - nghệ nhân hát Then nổi tiếng khắp vùng.

Phải hẹn vài lần, chúng tôi mới gặp được bà Hỷ, bởi thời gian này, bà thường đi từ bản trên, bản dưới để cúng giải hạn, mừng cơm mới. Tiếp chuyện chúng tôi tại ngôi nhà nhỏ đơn sơ, bà Hỷ cho biết: Từ nhỏ, tôi đã được thưởng thức làn điệu hát Then vào các dịp lễ, tết của bản. Nhưng phải đến khi tôi lập gia đình và sinh con, cơ duyên mới đưa tôi đến với hát Then. Rồi bà Hỷ cho chúng tôi thưởng thức 1 đoạn hát trong Lễ hội mừng cơm mới. Giọng hát khi trầm khi bổng, lúc sôi động gấp gáp, kết hợp với động tác mô phỏng rất khí thế, lúc nhẹ nhàng thiết tha, kết hợp với điệu múa uyển chuyện. Bà Hỷ giải thích: Có nhiều đường then như Pang Khoăn, Thống Đẳm, Cấp Sắc hay Cầu Hoa; nhiều điệu hát khác nhau, như cúng Lễ điệu khẩu tu (vào cửa trời), dạng hát vui như: Then vào nhà mới, then chúc thơ, then tảo mộ, then trong đám cưới (được đệm bằng đàn tính). Hát then thường trình diễn trong nhà (trước bàn thờ), đôi khi cũng được trình diễn ngoài cánh đồng, dịp mừng cơm mới.... Nói đến hát then không thể không nhắc đến cây đàn tính và mâm lễ nghi thức (gồm rượu trắng, 4 quả trứng gà, 2 bát gạo, 2 vòng tay bạc, hương).

Nhạc cụ chính được sử dụng trong hát Then là đàn Tính (hay còn gọi là Tính Tẩu). Đàn tính hòa với hát Then tạo nên một tác phẩm âm nhạc ấn tượng. Vì vậy, mỗi lần bà Hỷ đi biểu diễn hát Then, đều có 2 nghệ nhân đàn tính là ông Lò Văn Giái và ông Lò Văn Lăn (người cùng xã) đi cùng. Bà Hỷ đã cùng với những người bạn của mình thể hiện các bài hát ca ngợi tình yêu bản làng, núi rừng quê hương. Qua tiếng đàn và những lời hát, nó như người bạn tâm giao chia sẻ niềm vui, nỗi buồn trong cuộc sống. 

Ông Lò Văn Giái, bản Mường Chiến 1, là một trong những người bạn luôn đồng hành với lời Then của bà Hỷ, cho biết: Khi hát Then phải có đàn tính đi cùng và rất nhiều giai điệu, đàn tính phải theo điệu Then, hát như thế nào đàn tính phải đánh theo như thế. Ở Ngọc Chiến, có rất nhiều người biết chơi tính tẩu, nhưng chỉ tiếng đàn tính của ông Giái và ông Lăn là được Then chọn, hợp với tiếng hát của Then. Cùng cây đàn tính, bà Hỷ, ông Giái và ông Lăn đã biểu diễn các lễ hội trong bản và tham gia các hội thi, hội diễn nghệ thuật về hát then giành được nhiều giải thưởng cao. Tiêu biểu như năm 2015, đạt giải A tiết mục hát Then cổ “Khửn then” (lên mường then) tại Liên hoan nghệ thuật hát Then - đàn Tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái Việt Nam lần thứ 5 ở Tuyên Quang và gần đây nhất vào tháng 5/2018, bà đạt giải A trích đoạn Lễ hội Dâng hoa măng (hát riêng) và cùng với các nghệ nhân hát Then của huyện Quỳnh Nhai đạt nhiều giải cao trong Liên hoan hát Then, đàn Tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái diễn ra tại Hà Giang.

Đến Ngọc Chiến, được nghe hát Then mới biết bà con nơi đây yêu thích hát Then, đàn tính như thế nào. Lời then là những câu chữ mộc mạc, chắt lọc từ đời sống hằng ngày của con người, đó là những kinh nghiệm đối nhân xử thế, lời khuyên răn, khích lệ, dễ hiểu, dễ nhớ... Trải qua thời gian, những sản phẩm văn hóa này đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu của đồng bào dân tộc Thái trắng ở Ngọc Chiến.