Không chỉ đem lại lợi ích về mặt kinh tế, mà từ lâu cây xoài tròn đã gắn liền với truyền thống văn hóa ở Yên Châu, là niềm tự hào của người dân trong huyện.

Mô hình ghép cải tạo xoài tròn của gia đình chị Quàng Thị Ánh, bản Sai, xã Sặp Vạt.

Năm 2005, cùng với xoài hôi, xoài tròn Yên Châu đã được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đưa vào danh mục nguồn gen cây trồng quý hiếm cần bảo tồn và phát triển. Đây cũng là giống xoài bản địa duy nhất tại miền Bắc Việt Nam được liệt kê trong danh mục của tổ chức Lương thực và Nông nghiệp của Liên hiệp quốc cần được giữ gìn và phát triển, được Cục Sở hữu trí tuệ cấp Giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý và hệ thống nhận diện thương hiệu.

Huyện Yên Châu đang có gần 200 ha cây xoài tròn với tổng sản lượng hàng năm đạt 2.000 tấn quả, được trồng chủ yếu tại 3 xã là Chiềng Pằn, Viêng Lán và Sặp Vạt, đây là các xã có các điều kiện địa lý đặc biệt thích hợp cho sự sinh trưởng và phát triển của giống xoài này. Mặc dù là sản phẩm đặc trưng của vùng, được người tiêu dùng ưa thích bởi hương vị đậm đà, thơm ngon đặc biệt, nhưng giống xoài tròn Yên Châu đang gặp khó khăn trong việc duy trì và mở rộng diện tích, do hầu hết cây xoài tròn được trồng tự nhiên, phân bố rải rác; cây có tán cao khó khăn trong việc chăm bón và thu hái; chất lượng quả không cao (xơ nhiều, hạt to), mẫu mã không đẹp, chín tập trung. Xoài tròn thường phải bán ngay sau khi thu hái, do chưa có phương pháp để bảo quản. Người dân đa phần vẫn trồng theo phương thức quảng canh, hầu như không có đầu tư chăm sóc, hoặc nếu có cũng không đáng kể. Chính vì thế, xoài tròn đang có hiện tượng suy giảm năng suất, chất lượng và thoái hóa giống; diện tích đang ngày càng bị thu hẹp và có nguy cơ mai một.

Để bảo tồn loại cây trồng bản địa và phát triển thành vùng sản xuất hàng hóa tập trung, từ năm 2017 đến nay, huyện Yên Châu phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ, Viện Nghiên cứu rau quả Trung ương và Trung tâm tài nguyên di truyền thực vật triển khai thực hiện Đề tài “Bảo tồn và phát triển giống Xoài tròn Yên Châu mang chỉ dẫn địa lý” phạm vi triển khai tại 3 xã Chiềng Pằn, Viêng Lán, Sặp Vạt nhằm rà soát diện tích cây già cỗi để cải tạo, áp dụng các biện pháp kỹ thuật thâm canh nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả sản xuất. Sau hơn 2 năm thực hiện Đề tài, đến thời điểm này, huyện Yên Châu đã đánh giá được toàn diện hệ thống phát triển cây xoài tại 3 xã chỉ dẫn địa lý là Chiềng Pằn, Viêng Lán, Sặp Vạt; qua đó tổ chức các hội thảo để xác định những yếu tố tác động đến việc phát triển cây xoài trên địa bàn huyện, làm căn cứ triển khai Đề tài trong những năm tiếp theo. Bên cạnh đó, đã tuyển chọn được 19 cây xoài đầu dòng trong vùng chỉ dẫn địa lý để phục vụ cho việc tạo giống, trồng; tổ chức triển khai ghép cải tạo được 1,5 ha, hiện các cây ghép đang phát triển tốt. Đến nay, đã triển khai mô hình trồng mới giống xoài tròn; ươm 5.000 cây giống xoài tròn đã ghép cành từ giống đầu dòng qua tuyển chọn phục vụ mở rộng diện tích.

Thu hoạch xoài tròn ở bản Phát, xã Chiềng Pằn (Yên Châu).

                                              Ảnh: Mạnh Hùng

Đồng chí Lường Trung Hiếu, Phó Chủ tịch UBND huyện Yên Châu cho biết: Nhờ thực hiện các quy trình kỹ thuật trong trồng, cải tạo, chăm sóc, lựa chọn nguồn giống chất lượng và quy hoạch vùng tập trung, chỉ trong vòng 2 năm qua, trên địa bàn huyện đã trồng mới trên 100 ha cây xoài tròn ghép. Theo đánh giá, cây xoài tròn ở các xã Chiềng Khoi, Chiềng Hặc, Chiềng Sàng cũng khá tốt. Thời gian tới, huyện sẽ đề nghị với các cơ quan liên quan nghiên cứu, bổ sung diện tích cây xoài tròn ở những xã này, thuộc diện tích được cấp chỉ dẫn địa lý để cây xoài tròn trở thành một trong những cây ăn quả mang đặc trưng của vùng đất Yên Châu và phát triển bền vững hơn, gắn kết sản xuất với tiêu thụ sản phẩm. Hy vọng, sản phẩm xoài tròn Yên Châu cũng sẽ được quảng bá, giới thiệu, xuất khẩu sang các thị trường nước ngoài nhằm khẳng định giá trị, chất lượng sản phẩm xoài Yên Châu.

Đẩy mạnh việc quảng bá sản phẩm xoài và các sản phẩm địa phương, từ ngày 31/5-2/6, huyện Yên Châu sẽ tổ chức Ngày hội Xoài năm 2019 với nhiều hình thức phong phú như: Chương trình nghệ thuật  tái hiện quá trình trồng và phát triển xoài Yên Châu, nét văn hóa truyền thống đặc sắc, danh lam thắng cảnh, vẻ đẹp con người Yên Châu; bố trí gần 20 điểm bán sản phẩm xoài chất lượng dọc quốc lộ 6; tổ chức các phần thi như: hái xoài, thi xếp chữ bằng quả xoài... Đến thời điểm này, công tác chuẩn bị đang được đẩy nhanh tiến độ, từ việc hoàn chỉnh kịch bản, căng treo pa nô, khẩu hiệu tuyên truyền tại các điểm tổ chức sự kiện. Các chủ vườn xoài đã chuẩn bị tốt các điều kiện để phục vụ du khách đến tham quan trải nghiệm và đóng góp sản phẩm xoài chất lượng trưng bày trong Ngày hội.

Với thương hiệu đã được công nhận và việc triển khai thực hiện công tác “Bảo tồn và phát triển giống xoài tròn ở Yên Châu mang chỉ dẫn địa lý” cùng với đẩy mạnh quảng bá, giới thiệu sản phẩm xoài đã góp phần giữ gìn uy tín, chất lượng của xoài tròn Yên Châu. Từ đó, giúp người dân có thêm thu nhập, ổn định sản xuất, nâng cao đời sống, xây dựng quê hương ngày càng phát triển.