Dành cả đời sưu tầm, sáng tác và giữ gìn, phát huy những làn điệu hát Then - bản sắc văn hóa dân tộc Thái. Tháng 1 vừa qua, ông Điêu Văn Minh, xóm 5, xã Mường Giàng, huyện Quỳnh Nhai được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu "Nghệ nhân Nhân dân” trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể lần thứ ba.

Sinh năm 1951, trong gia đình thuần nông, từ khi còn nhỏ, ông Minh được mẹ, được bà hát Then cho nghe. Năm 20 tuổi, theo ông ngoại học hát Then, hát Xao siên, hát Loong té, cáo sứ... và hát trong nghi lễ của dân tộc. Hơn 40 năm sưu tầm, nghiên cứu, dịch nghĩa, ông đang nắm giữ nhiều tác phẩm hát Then của dân tộc Thái nói chung, dân tộc Thái trắng nói riêng. 

Ông Minh say mê nói về hát Then: Bao đời nay, Then trở thành sinh hoạt văn hóa tâm linh của đồng bào dân tộc Thái vùng núi phía Bắc nói chung và Quỳnh Nhai nói riêng. Then là loại hình nghệ thuật tổng hợp chứa nhiều thành tố ngữ văn, âm nhạc, mỹ thuật, múa, diễn xướng dân gian và có giá trị lịch sử, văn hóa, xã hội. Trong đời sống văn hóa cộng đồng dân tộc Thái, hát Then không chỉ là khúc hát đầu xuân cầu an lành, may mắn, còn gắn liền với sinh hoạt tín ngưỡng trong năm. Vì vậy, mỗi dịp khai hội, mừng nhà mới, mừng thọ ông bà, cha mẹ đều không thể vắng bóng những giai điệu Then.

Từ năm 1976 đến nay, ông Minh đã sáng tác nhiều bài hát Then, như: Bản maư pú khoang, nong giáng pin tiếng, nén hống đin thanh, muôn tỏn bác má dam, Sơn La ơn Đảng, chúng há Covid-19... với chủ đề, ca ngợi Đảng, ca ngợi Bác Hồ kính yêu; mừng xuân mới; đưa bộ đội lên đường nhập ngũ, hát kể chuyện xưa... 

Giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Thái trắng, năm 2020, Chi hội Văn học nghệ thuật Quỳnh Nhai mở lớp tập huấn các làn điệu tính tẩu, múa hát của dân tộc Thái trắng Quỳnh Nhai. Đưa hát Then vào trong các nghi thức lễ Kin Pang Then, Lễ gội đầu và Lễ hội đua thuyền truyền thống…  

Ông Minh tâm sự: Một số làn điệu dân ca truyền thống của các dân tộc bị mai một bởi làn sóng kinh tế thị trường, sự tác động của quá trình giao thoa văn hóa, khiến tôi trăn trở, lưu giữ, nên tích cực truyền dạy cho các con cháu và những người yêu thích câu hát, điệu múa trong Then. Tôi mong muốn những người đến với hát Then hiểu và yêu nét đẹp văn hóa dân tộc Thái, cùng gìn giữ, phát huy làn điệu Then. 

Là một trong 10 học trò xuất sắc được Nghệ nhân Nhân dân truyền dạy, ông Hoàng Văn Chiêm, bản Phiêng Nèn 3, xã Mường Giàng, cho biết: Nghệ nhân Nhân dân Điêu Văn Minh là người thầy có vốn sống, am hiểu chuyên sâu về văn hóa dân tộc Thái trắng, ông luôn được bà con ở các xã kính trọng. Tôi theo học thầy từ năm 1976 đến nay, vinh dự được cùng thầy tham gia nhiều hội diễn nghệ thuật trong và ngoài tỉnh. Qua đó, góp phần lưu giữ, giới thiệu, quảng bá những nét đẹp văn hóa của đồng bào dân tộc Thái nói chung và dân tộc Thái trắng Quỳnh Nhai nói riêng đến bạn bè trong nước và quốc tế.

Ông Lò Thanh Thủy, Phó Chủ tịch UBND huyện, thông tin: Vừa qua, huyện Quỳnh Nhai vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng nghệ nhân cho 6 người, trong đó, ông Điêu Văn Minh được phong tặng Nghệ nhân Nhân dân. Các nghệ nhân chính là hạt nhân, truyền dạy văn hóa phi vật thể của huyện Quỳnh Nhai trong thời gian tới.

Ghi dấu trong việc tích cực đưa văn hóa Then đến với công chúng, ông đã đoạt giải A tiết mục “Qua Sông qua đò (hát then cổ) đoàn nghệ nhân diễn viên và nghệ nhân hát Then đàn tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái toàn quốc lần thứ VI năm 2018 tại tỉnh Hà Giang; giải nhì tại Liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn tính toàn quốc lần thứ III năm 2009; giải A tập thể tại Liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái Việt Nam lần thứ V tại Tuyên Quang năm 2015. 

Năm 2015, ông vinh dự được Chủ tịch nước tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian tỉnh Sơn La vì đã có cống hiến xuất sắc trong giữ gìn, phát huy di sản văn hóa của dân tộc Việt Nam.

Nghệ nhân Nhân dân Điêu Văn Minh đã góp phần không nhỏ vào việc bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa của dân tộc, để những điệu Then, những nét đẹp trong văn hóa truyền thống của dân tộc Thái trường tồn với thời gian.