Hát then, đàn tính từ lâu là “món ăn tinh thần” không thể thiếu trong đời sống văn hóa của cộng đồng người Thái trắng, xã Ngọc Chiến. Theo quan niệm dân gian, “Then” có nghĩa là “Trời” và hát then là điệu hát của thần tiên truyền lại. Vì vậy, hát then Ngọc Chiến được “ứng truyền” từ thế hệ này sang thế hệ khác. Có nhiều đường then như: Pang Khoăn, Thống Đẳm, Cấp Sắc hay Cầu Hoa; nhiều điệu hát khác nhau, như, cúng Lễ điệu khẩu tu (vào cửa trời), dạng hát vui như Then vào nhà mới, chúc thơ, tảo mộ, trong đám cưới (được đệm bằng đàn tính).

Hát then thường trình diễn trong nhà (trước bàn thờ) và được trình diễn ở những sự kiện quan trọng như, lễ cầu bình an, cầu mùa cho dân bản, mừng nhà mới, dịp mừng cơm mới. Lời then là những câu chữ mộc mạc, chắt lọc từ đời sống hằng ngày của con người, đó là những kinh nghiệm đối nhân xử thế, lời khuyên răn, khích lệ, dễ hiểu, dễ nhớ. Nhắc đến hát then, không thể không nhắc tới vai trò quan trọng của cây đàn tính, nhạc cụ tạo nên sự độc đáo, khác biệt của những điệu then.

Trong không khí rộn ràng của Ngày hội Hoa sơn tra, trên sân khấu nhà thờ Đon Hó, bản Mường Chiến, trong trang phục rực rỡ sắc màu, các nghệ nhân say mê xướng lên những lời hát Then ngọt ngào, nồng ấm hòa với âm thanh thánh thót của cây đàn tính, lúc nhẹ nhàng thiết tha, kết hợp với điệu múa uyển chuyển của những phụ nữ dân tộc Thái trắng. Tiếng đàn, lời then tha thiết, tươi vui tạo một sức hấp dẫn lạ kỳ đến nhân dân và du khách.

Tham gia ngày hội, Nghệ nhân ưu tú Lò Thị Hỷ, 57 tuổi ở bản Mường Chiến 2, là nghệ nhân hát Then duy nhất của huyện đang nắm giữ những làn điệu Then cổ, với giọng hát ấm áp, hòa trong âm điệu Then tính rộn ràng được khán giả tán thưởng. Bà Hỷ chia sẻ: Tôi rất vui được đem điệu then, tiếng đàn đến Ngày hội để mọi người thưởng thức. Gần 20 năm nay, tôi thường xuyên đi hát ở bản trên, bản dưới, lễ hội mừng cơm mới của bản, xã hoặc trong các lễ hội. Để lưu giữ, tôi đã truyền dạy nhiều thế hệ trẻ trong xã; đồng thời, tích cực tham gia các hội thi, hội diễn nghệ thuật hát then và giành được nhiều giải thưởng cao.

Còn ông Lò Văn Lăn, nghệ nhân chế tác đàn tính ở bản Mường Chiến, cho hay: Cây đàn tính là nhạc cụ quan trọng trong trình diễn nghi lễ thực hành Then, nghi lễ quan trọng gắn bó chặt chẽ với đời sống tâm linh, tình cảm của bà con dân tộc Thái trắng Ngọc Chiến. 30 năm nay, đam mê hát then nên tôi học hỏi một số nghệ nhân và tự làm đàn tính. Hiện nay, mỗi năm, tôi cung cấp từ 20 đến 30 cây đàn tính cho bà con trong xã Ngọc Chiến và khách du lịch.

Ông Lò Văn Sây, Chủ tịch UBND xã, cho biết: Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, dù xã hội đã nhiều thay đổi nhưng đến nay, loại hình nghệ thuật hát then, đàn tính vẫn chiếm một vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của người Thái trắng xã Ngọc Chiến. Lưu giữ, bảo tồn hát then, đàn tính, xã đã phối hợp với các đơn vị liên quan chú trọng bồi dưỡng, khuyến khích các nghệ nhân hát then, đàn tính truyền dạy sâu rộng di sản này trong cộng đồng; thành lập các CLB hát then, đàn tính.

Toàn xã hiện có khoảng 6 người chế tác đàn tính, có 2 CLB với 32 thành viên. Đồng thời, thường xuyên đưa nghệ nhân hát then, đàn tính biểu diễn tại các cuộc thi, hội diễn, lễ hội mừng cơm mới, được nhiều du khách trong xã, ngoài xã biết đến và trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng của Ngọc Chiến.

Say sưa thưởng thức, tìm hiểu về điệu hát Then, anh Lâm Bảo Long, du khách đến từ Hà Nội, chia sẻ: Đến xã Ngọc Chiến tham dự Ngày hội không chỉ được trải nghiệm không gian văn hóa đa sắc màu của đồng bào các dân tộc xã Ngọc Chiến, mà còn được thưởng thức những giai điệu ngân nga của lời hát Then và âm thanh du dương của cây đàn tính say lắm lòng người, thực sự rất ấn tượng.

Nghệ thuật đàn tính, hát then đã được UNESSCO công nhận, ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Giữa cuộc sống hiện đại, với nhiều dòng nhạc và nhạc cụ được du nhập mạnh mẽ, việc lưu giữ, quảng bá nghệ thuật hát then, đàn tính của đồng bào dân tộc Thái xã Ngọc Chiến đã, đang đưa loại hình âm nhạc này phát triển hơn trong cộng đồng, khẳng định bản sắc văn hóa, tôn vinh nghệ nhân. Đồng thời, quảng bá, giới thiệu với du khách những nét độc đáo của di sản, giúp đưa di sản đến gần hơn, thấm sâu hơn vào tâm hồn thế hệ tương lai của dân tộc, để lời then, tiếng tính tiếp tục sống mãi với thời gian.