Khi đến với Sơn La - Tây Bắc, du khách sẽ được thưởng thức những nét văn hóa truyền thống đa dạng, phong phú và đậm đà bản sắc dân tộc, được sản sinh trong lao động, sản xuất và sinh hoạt của nhiều dân tộc anh em, trong đó điển hình là văn hóa dân tộc Thái.

Điệu xòe Thái.

Từ những bản trường ca, sử thi, lịch sử xây dựng bản mường, những thiên tình sử của người Thái, đến những lễ hội đặc sắc, làm nên nét văn hóa độc đáo riêng biệt. Từ những nhịp vỗ tay quanh đống lửa, những tiếng hú vang vọng núi rừng mỗi khi có niềm vui, hoặc hiểm nguy và những lúc cần tăng sinh khí cho cộng đồng đã trở thành nguồn cảm hứng cho tổ tiên người Thái sáng tạo nên những điệu xòe đầu tiên, đặt nền móng cho nghệ thuật múa Thái sau này. Những điệu xòe hình thành, phát triển và hoàn thiện, mô phỏng những bước đi của cha ông khai phá đất đai, trồng lúa, lấy nước.

Dáng xòe, động tác xòe giầu tính tạo hình, đẹp đẽ về đường nét, duyên dáng về dáng vẻ và rất tinh tế trong nhịp điệu. Trước đây, người Thái gọi nghệ thuật múa của mình là “xe”. Đến giữa thế kỷ XX trong tiếng Việt, từ “xe” biến âm thành “xòe”. Ngày nay, nghệ thuật múa, tác phẩm múa được nhân dân quen dùng để gọi nghệ thuật xòe, điệu xòe, bài xòe. Ở vùng Tây Bắc, những người biểu diễn và người xem múa xòe luôn đồng cảm bằng việc cùng nắm tay những người biểu diễn để cùng xòe, không phân biệt những người già, trẻ, gái, trai, đẳng cấp, trình độ, cùng say mê hòa vào tiếng trống chiêng, đàn hát và nhịp xòe…

Nói đến xòe Thái là phải nói tới các điệu xòe cổ như: “Khắm khăn mời lẩu”(nâng khăn mời rượu). Đây là điệu múa đầy chất trữ tình, thể hiện lòng hiếu khách, giống như người miền xuôi “miếng trầu là đầu câu chuyện”, làm cho con người gần nhau hơn, chan hòa, đoàn kết, chén rượu trở thành chén rượu tình, chén rượu nghĩa.

Điệu “phá xí” (bổ bốn) diễn tả tình đoàn kết của cộng đồng, dù ở bất cứ đâu cũng đều hướng về tổ tiên, quê hương. Điệu “đổn hôn” (tiến lùi), như muốn khẳng định dù đất trời có đổi thay, thì tình người vẫn luôn sắt son bền chặt.

Điệu “nhôm khăn” (tung khăn), là điệu xòe tưng bừng nhất, hay dùng khi mùa vụ bội thu, đám cưới, lên nhà mới... thể hiện niềm vui. Chiếc khăn piêu quàng trên cổ tung lên theo mỗi nhịp xòe như muôn sắc màu của cuộc sống và cũng thành quả lao động sáng tạo của những người con gái Thái khi tự tay thêu dệt nên những chiếc khăn piêu.

Điệu “ỏm lọm tốp mứ” (vòng tròn vỗ tay), thể hiện niềm vui mừng khi gặp nhau, hoặc đạt được thành quả lớn lao trong cuộc sống. Khi xòe, mọi người nhìn vào nhau như trao gửi niềm vui, hạnh phúc và tin yêu. Mỗi khi vòng tròn xòe đảo chiều thể hiện cuộc sống dù thay đổi đến đâu thì hạnh phúc, bình yên luôn là niềm tin và khát vọng.

Điệu “khắm khen” (nắm tay) quanh đống lửa, mọi người nắm tay nhau nhảy múa vòng tròn theo chiều quay trái đất, cùng với nhịp giơ tay lên thì nhịp chân đưa chéo. Đây là điệu múa mang tính sơ khai, biểu hiện sự gắn kết cộng đồng, mong ước một cuộc sống ấm no, hạnh phúc vẹn tròn. Từ các điệu xòe cổ, các nghệ nhân dân gian phát triển thành 36 điệu xòe trong sinh hoạt ngày thường. 

Xòe Thái là di sản văn hóa quý giá của dân tộc Thái đã được phổ cập, tiếp thu có sức sống bền vững trong nhân dân vùng Tây Bắc. Ðến nay, tỉnh Sơn La có trên 3.000 đội văn nghệ thuộc các bản, trong đó phần lớn là các đội văn nghệ thuộc các bản dân tộc Thái được coi là hạt nhân để duy trì và phát triển nghệ thuật xòe. Với giá trị nghệ thuật và nhân văn, hiện nay các điệu xòe dân vũ được biên soạn và đưa thành bài học múa cơ bản, nhiều tiết mục xòe tham gia liên hoan, hội thi, hội diễn cấp quốc gia đạt giải cao và được lưu diễn nhiều nơi trong nước và quốc tế.

Tỉnh Sơn La đã có nhiều hoạt động nhằm bảo tồn, khai thác và phát huy các di sản văn hóa tốt đẹp; tổ chức nghiên cứu các đề tài khoa học sưu tầm, bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa trên địa bàn tỉnh. Trong đó, đã triển khai Đề án “Sưu tầm và phổ cập một số điệu xòe mang bản sắc văn hoá các dân tộc Sơn La”, một số điệu xòe và nhạc xòe tiêu biểu mang đậm bản sắc văn hóa các dân tộc Sơn La đã được nghiên cứu, lựa chọn và phổ biến, phục vụ sinh hoạt cộng đồng và giao lưu văn hóa trong thời kỳ hội nhập. Ngày 8/6/2015, nghệ thuật xòe Thái đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia; hiện đang hoàn thiện hồ sơ trình UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể thế giới.

Người Thái có câu ca: “Không xòe không tốt lúa/Không xòe thóc cạn bồ/Không xòe hoa sẽ tàn héo/ Không xòe trai gái không thành đôi”. Qua mỗi bước xòe, con người gần gũi chan hòa với nhau hơn để bước vào cuộc sống lao động với một niềm tin tươi sáng. Không phân biệt tuổi tác, lạ hay quen, mọi người tay nắm trong tay, thân ái, đoàn kết - xòe Thái chính là linh hồn của mỗi lễ hội, say mê, thấm đậm tình người Sơn La - Tây Bắc.

Hoàng Liên (Thành phố)