Trung tuần tháng 3, chúng tôi có dịp trở lại bản Phiêng Trai, xã Hát Lót, huyện Mai Sơn để được trải nghiệm nghi lễ Xên cung (cúng bản) của đồng bào dân tộc Khơ Mú nơi đây.

Lễ Xên cung được tổ chức mỗi năm một lần, khi bà con chuẩn bị gieo trồng cây trên nương; diễn ra với mục đích cầu mong các vị thần linh, trời đất phù hộ cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, vạn vật sinh sôi, con người khỏe mạnh, cầu cho bản mường ấm no, nhà nhà hạnh phúc.

Thầy mo dâng lễ cầu cho bản mường no ấm.

Trưởng bản Mè Văn Quang cho biết: Trước khi tổ chức lễ cúng bản 10 ngày, Ban quản lý bản họp chọn ngày tốt tháng tốt tổ chức, quy mô tổ chức và đưa ra mức đóng góp đồ lễ để nhân dân trong bản bàn bạc, thống nhất .

Ông Mè Văn Hùng, người có uy tín của bản Phiêng Trai, chia sẻ: Trước đây, lễ cúng được tổ chức từ 2 đến 3 ngày, với nhiều thủ tục, giết mổ nhiều gia súc, gia cầm. Sau nghi lễ, nhân dân trong bản tập trung tại nhà thầy mo bản uống rượu trong 2 ngày, 2 đêm, hoặc vào rừng săn bắt thú rừng. Bây giờ, lễ cúng được tổ chức rút gọn trong 1 ngày theo hướng văn minh, tiết kiệm, nhưng vẫn giữ được những nét đẹp truyền thống.

Lễ vật cúng thần linh.

Lễ cúng diễn ra từ sáng sớm, khi mặt trời bắt đầu ló rạng người dân trong bản từ già, trẻ, trai, gái có mặt đông đủ tại 2 khu đất cao ở đầu bản và cuối bản để chuẩn bị, trong đó mô đất cao ở đầu bản được chọn làm nơi diễn ra lễ chính. Tại nơi diễn ra lễ chính, không khí chuẩn bị khẩn trương, náo nhiệt. Người dân dọn dẹp, dựng “giang tê” (cờ) bằng cây tre già, treo đồ trang trí bằng những vật dụng tượng trưng thể hiện ước muốn sinh sôi, nảy nở, mùa màng bội thu. Bên cạnh là lán thờ tượng trưng cho nhà sàn của đồng bào dân tộc Khơ Mú và các dụng cụ lao động sản xuất làm từ tre, gỗ. Thầy cúng bày các đồ lễ lên phên, gồm: Đầu, sườn, chân, tim, gan lợn; gà trống luộc chín; 1 con vịt sống; thịt chó; nến sáp ong; xôi, rượu trắng, 1 bát gạo, 1 bát thóc; vải trắng, vải thổ cẩm, quần áo của các thành viên trong mỗi gia đình được đựng trong chiếc túi dệt truyền thống của đồng bào... Trong khi cúng, thầy cúng sẽ lần lượt mời các vị thần canh giữ bản như thần sông, thần núi, thần thổ địa, thần cai quản ruộng nương, linh hồn người có công khai sáng bản mường về dự và nhận các lễ vật của dân bản.

Các gia đình treo túi quần áo tại lán thờ để cầu sức khỏe, con cháu được thần linh chở che.

Khi cúng xong, thầy cúng sẽ lấy 1 chút lễ vật, phân công người có uy tín mang sang thắp hương tại lán nhỏ cuối bản. Nhóm người đã được phân công trước đó sẽ tiến hành hạ đồ lễ và tổ chức ăn mừng tại chỗ. Sau đó, thầy cúng làm lễ dâng lên ma bản báo cáo việc đã làm xong lễ cúng. Sau lễ Xên cung, đồng bào dân tộc Khơ Mú sẽ kiêng không cuốc đất, làm nương rẫy mà nghỉ ngơi, vui chơi trong 1 ngày.

Bà con trong bản uống rượu cần sau lễ cúng.

Lễ Xên cung của dân tộc Khơ Mú diễn ra trang nghiêm. Nghi lễ không chỉ tăng thêm sự đoàn kết của cộng đồng, tỏ lòng biết ơn của con người đối với các vị thần, tổ tiên, mà còn thể hiện nét độc đáo trong văn hóa tâm linh của người Khơ Mú, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc ở Sơn La.