Từ lâu nay, khi tết đến xuân về, đồng bào dân tộc Mông lại tổ chức nhiều trò chơi dân gian như: Ném pao, đẩy gậy, rồng ấp trứng, bắn nỏ... Đặc biệt, là trò chơi tu lu thu hút đông đảo người dân tham gia, được lưu truyền gìn giữ như một nét văn hóa riêng của đồng bào dân tộc Mông.

Trò chơi tu lu của dân tộc Mông ở tiểu khu Pa khen 1,

thị trấn Nông trường Mộc Châu được đông đảo người đến xem và cổ vũ.

Con tu lu đã gắn liền với tuổi thơ mỗi người dân tộc Mông, khi 5- 6 tuổi, những đứa trẻ Mông đã được bố mẹ, ông bà làm cho tu lu để chơi cùng bạn bè. Trò chơi tu lu đòi hỏi người chơi không những phải có thể lực tốt mà còn phải có sự khéo léo, phán đoán chính xác. Do khi chơi tu lu thường va đập mạnh, nên người chơi thường chọn những loại gỗ cứng, dẻo như: Nghiến, đinh, sến... để làm tu lu. Sau khi chọn được gỗ sẽ đẽo gọt tạo thành hình dạng con quay có hai đầu, đầu nhọn đóng một chiếc đinh cứng làm điểm quay, đầu còn lại được gọt bằng làm điểm đánh của những người chơi khác. Con tu lu được đẽo gọt to, nhỏ khác nhau để phù hợp với thể lực của từng người chơi, trung bình nặng từ 300g - 500g. Dây quay tu lu trong tiếng Mông gọi là lua, được se bằng sợi lanh, dài hơn 1 mét, nối với một đoạn gậy (tiếng Mông gọi là pa) làm bằng cành cây cứng, hay cành trúc thẳng, nhỏ, cỡ bằng ngón tay cái, dài khoảng 40-60 cm. Để có lực quay tốt nhất, dây quay phải đảm bảo độ dài, chắc và phải mềm, đầu dây cuốn vào con tu lu được buộc vào một chiếc lông gà trống dài khoảng 10- 15 cm, khi cuốn vào quay, lông gà thấm nước tăng độ dính bám (ma sát) vào tu lu, không trơn trượt khi cầm trên tay. Sân chơi tu lu thường là một bãi đất rộng, mặt sân bằng phẳng, xung quanh rộng rãi, đảm bảo an toàn cho cuộc chơi và đủ rộng cho người xem đến cổ vũ.

Trước đây, tu lu được chơi khá phổ biến, nhưng lối chơi đơn giản, thường  chia ra làm 2 đội, mỗi đội từ 3 - 5 người chơi. Trò chơi tu lu có nhiều cách chơi và hình thức thi khác nhau tùy vào mỗi vùng, song phổ biến vẫn là thi biểu diễn và thi chọi quay... Phần thi biểu diễn tu lu, thường chọn ra 2 đội chơi, mỗi đội 3 - 5 người, lần lượt từng người tham gia cuộc thi biểu diễn quay tu lu xuống sân chơi, tu lu đội nào quay được nhiều thời gian nhất sẽ là đội thắng cuộc. Còn để thể hiện được tài năng thực sự của người chơi, sẽ là phần thi chọi tu lu. Phần thi này có hai cách chơi là chọi tu lu tĩnh (tiếng Mông gọi là tàu tùa) và chọi tu lu động (tàu lua). Hiện nay, thi đấu tu lu thường chơi theo hình thức chọi tu lu động, hình thức này chia ra làm hai đội, khi chơi cử nhóm trưởng rút thăm xem ai được quyền ưu tiên. Đội ưu tiên là đội được dùng tu lu để chọi trước, đội còn lại phải quay tu lu để đội bạn đánh. Theo hình thức thi đấu 3 vòng, trước tiên phải kẻ 1 vòng tròn có đường kính 50 cm để quay tu lu vào trong vòng tròn. Mỗi vòng thi sẽ cách nhau khoảng 2-3 m. Vòng thứ nhất con tu lu được quay sẽ cách vạch của đội bạn đánh khoảng 3 mét (gọi là pà); vòng 2 cách khoảng 6 mét (gọi là cầu); vòng 3 cách khoảng 9 mét (gọi là ma). Vòng 3 sẽ là vòng thử thách và được chú ý nhiều nhất, bởi vòng này cần sự khéo léo cùng với sức mạnh, độ phán đoán chính xác của người chơi để đánh trúng tu lu của đội bạn. Nếu người chơi ai chọi đánh trúng tu lu của đội bạn thì được tính điểm và thi tiếp ở cự ly dài hơn, nếu chọi 3 lần không trúng thì không có điểm, ngược lại, sẽ phải quay tu lu để đội bạn đánh. Cứ như vậy, đội nào nhiều điểm hơn sẽ là đội thắng cuộc. Trò chơi tu lu không phân biệt tuổi tác, tuy nhiên khi đã vào thi đấu thì thường chọn những người có sức khỏe và có nhiều kinh nghiệm để chơi. Còn bình thường khi chơi giao lưu thì già trẻ, lớn bé đều có thể tham gia chơi đánh tu lu trong tiếng hò reo cổ vũ của người xem.

Ngày nay, đánh tu lu của đồng bào dân tộc Mông đã và đang trở thành trò chơi được nhiều người yêu thích, thu hút đông đảo các dân tộc khác đến xem và tìm hiểu. Song để gìn giữ và phát huy những giá trị mang đậm bản sắc văn hóa của dân tộc Mông, rất mong các cấp, các ngành quan tâm để trò chơi tu lu trở thành môn thể thao thi đấu trong các ngày hội văn hóa, góp phần xây dựng tình đoàn kết giữa các dân tộc, đồng thời góp phần làm đa dạng, phong phú nền văn hóa dân tộc của tỉnh Sơn La.

A Trứ (CTV)