Những ai đã đến Phù Yên dịp 14/7 âm lịch hẳn sẽ vô cùng thích thú khi được tham dự Tết Xíp xí của người Thái trắng vùng Mường Tấc (Xíp xí tiếng Thái có nghĩa là mười bốn). Điều đặc biệt trong mâm cỗ Tết Xíp xí, không bao giờ thiếu bánh Ít uôi, một loại bánh độc đáo trong văn hóa ẩm thực của người dân nơi đây.

Học sinh Trường THCS Quang Huy (Phù Yên) thi gói bánh Ít uôi trong Hội thi tìm hiểu về Tết Xíp xí.

Bánh Ít uôi có hình dáng khá đặc biệt, hai phần được buộc lại bằng một sợi lạt mềm và giống hệt nhau như sinh đôi. Bánh được làm từ bột gạo nếp, trong có nhân thịt và đỗ xanh. Làm bánh Ít uôi rất đơn giản nhưng cần sự tỉ mỉ. Khâu quan trọng nhất là chuẩn bị bột để làm bánh. Gạo nếp nương còn thơm hương lúa mới được vo thật sạch, ngâm trong nước khoảng hai giờ cho mềm, vớt ra để ráo nước rồi đưa vào xay. Tiếp theo là chuẩn bị nhân, tẩm ướp thịt băm theo đúng khẩu vị sao cho có vị ngọt đậm và dậy mùi hạt tiêu; đỗ xanh nấu chín được tách vỏ, để sẵn ra bát. Nếu như muốn làm bánh nhân ngọt thì được làm bằng hạt đậu đen, hoặc đậu xanh được nấu chín rồi giã nhuyễn, cho ra bát và trộn với đường. Lá dùng để gói bánh là loại lá chuối rừng hoặc lá chuối tây. Sau khi cắt thành từng tấm, đem hong qua lá chuối trên bếp lửa hoặc phơi nắng để cho mềm dai và dễ gói. Khi gói bánh là lúc đôi tay khéo léo của người phụ nữ được thể hiện. Bột hòa vào nước, trộn nhuyễn thành một khối trắng tinh, rồi nặn thành từng miếng nhỏ đủ để bao trọn lấy nhân bánh. Phần bánh nào nặn xong cũng giống hệt nhau. Nặn đến đâu thì gói luôn đến đó. Khi gói, đặt hai phần bánh ở hai đầu đối xứng trong tấm lá chuối, cuộn lại, xoắn nhanh và chặt tay rồi chập đôi hai đầu thành một, buộc đầu đó lại bằng một dây lạt mềm, cuối cùng cắt gọn cuống lá cho đẹp mắt.

Sau khi gói xong, xếp bánh vào chõ (nồi để xôi bánh) theo chiều dựng đứng để bánh chín đều, xôi trong khoảng từ 1 đến 2 giờ đồng hồ, lúc bánh chín thì gắp bánh bày lên đĩa. Cách thưởng thức bánh Ít uôi cũng cho ta cảm giác rất thú vị, thử độ kiên trì và khéo léo của người cầm nó trên tay. Người ăn sẽ phải tháo dây lạt ra, tách hai đầu lá che kín hai phần bánh, một tay cầm bánh, tay còn lại từ từ tước dọc từng thớ lá. Vì bánh rất dẻo nên phải tước thật nhẹ, thật nhỏ thì bánh mới không bị dính vào lá. Càng cẩn thận, khéo léo thì tước càng dễ. Ăn bánh Ít uôi, cái dẻo của lớp vỏ bánh, vị thơm ngon có mùi đặc trưng của hạt tiêu trong nhân như hòa quyện vào nhau, rất đậm đà khó quên.

Đối với người Thái trắng, bánh Ít uôi vừa để cúng tổ tiên, vừa để làm quà biếu cho bà con, anh em trong dòng họ, khách quý và trẻ nhỏ tới thăm nhà trong dịp Tết Xíp xí, thể hiện lòng mến khách của mình. Khách thân quen được mời từ trước đó mấy ngày. Khách lạ cũng như khách quen đến nhà đều được đón tiếp nồng hậu, chu đáo, được thưởng thức những món ăn đặc trưng chỉ có trong ngày Tết Xíp xí. Đồng bào Thái trắng ở Phù Yên quan niệm, dịp Tết Xíp xí này, gia đình nào càng mời được nhiều khách đến dự sẽ càng nhiều may mắn. Và ngày nay, Tết Xíp xí không chỉ bó hẹp trong lòng chảo Mường Tấc mà còn lan rộng đến vùng Mường, không chỉ là dân tộc Thái trắng mà cả dân tộc Mường, bởi đây là Tết để những người con được báo hiếu với tổ tiên, ông bà và cha mẹ...

Nếu được tham gia, chứng kiến Tết Xíp xí ở vùng Mường Tấc - Phù Yên, xin đừng quên thưởng thức món bánh Ít uôi để cảm nhận hương vị độc đáo, khó quên.