Đồng bào dân tộc Dao Đỏ ở bản Phiêng Bay, xã Chiềng Khay (Quỳnh Nhai) với các phong tục, tập quán, trang phục được lưu truyền lâu đời, trong đó phải kể đến hệ thống chữ viết. Tuy nhiên, những người biết viết chữ Dao trong bản hiện chỉ còn đếm trên đầu ngón tay. Trong số đó, nổi bật nhất là ông Phàn Chình Câu, người nhiều năm nghiên cứu, gìn giữ chữ Dao để truyền lại cho thế hệ sau.

Ông Phàn Chình Câu (bên phải) truyền dạy chữ Dao.

Căn nhà gỗ của ông Câu nằm ngay đầu bản Phiêng Bay. Năm nay, ông Câu đã 86 tuổi nhưng vẫn còn rất nhanh nhẹn, minh mẫn. Ông cho biết: Người Dao Đỏ chiếm 95% dân số ở bản Phiêng Bay với 5 dòng họ chính: Tẩn, Phàn, Lý, Phùng, Chảo. Chữ viết của đồng bào dân tộc Dao gắn liền với đời sống tinh thần, tôn giáo, tín ngưỡng, tri thức của người Dao hàng trăm năm. Gìn giữ chữ viết là giữ gìn nét văn hóa đặc sắc của dân tộc Dao. Thế rồi, ông Câu mang một cuốn sách được cất cẩn thận trong hòm ra cho chúng tôi xem, cuốn viết bằng chữ Dao được làm bằng giấy dó đã khá cũ sờn, nhưng nét chữ trên giấy vẫn rất rõ, được biết đây là cuốn viết về bài cúng trong đám ma của người Dao đầu tiên ông sưu tầm viết lại. Ông Câu bảo, đến nay, ông đã có hơn 30 cuốn sách do mình cải biên chép lại và sáng tác mới .

Qua cuộc trò chuyện với ông Câu, chúng tôi được biết, chữ nôm Dao là một hệ thống ký tự chữ Hán được phiên âm ra tiếng Dao. Chữ được viết bằng bút lông trên giấy dó, khi viết phải viết từ phải sang trái, viết chữ dọc xuống, chữ nôm Dao có bảng chữ cái riêng với 156 chữ cái, trong chữ Dao có 7 chữ cái được dùng nhiều nhất là “piến, cấu, chế, thìn, dẩu, chấy, tẩy” với ý nghĩa từ ngày xưa ông cha đã nặn ra đất trời, ra con người, có đi đâu làm gì đồng bào dân tộc Dao cũng không thể quên công ơn của tổ tiên để lại. Bây giờ, hầu hết các cuốn sách mà ông Câu còn ghi chép và lưu giữ lại nội dung đều nói về phong tục tập quán, lễ cấp sắc, nhưng phần lớn là sách cúng, tiếp đến là sách về tập tục trong hôn lễ, bài hát giao duyên... phục vụ văn hóa tinh thần cho bà con ở bản và trong xã.

Ông Câu còn là thầy cúng duy nhất của đồng bào Dao Đỏ ở bản Phiêng Bay. Nếu như nhà nào có người mất, tổ chức đám cưới, hoặc làm giải hạn, làm vía, sinh con, bà con đều mời ông đến viết chữ, bởi chữ viết rất quan trọng, nhất là trong đám ma, theo phong tục của đồng bào Dao Đỏ, khi nhà có người mất phải có thầy về cúng, viết chữ nói về người đã mất (như điếu văn của dân tộc Kinh bây giờ) để sau khi mất về thế giới bên kia, được quan tâm, giúp đỡ, chia sẻ với họ như lúc còn sống, sau khi đi chôn cất, chữ được viết trên giấy dó được đốt cùng người mất, như thế người mất mới sang được thế giới bên kia và sớm được siêu thoát. Hay trong đám cưới, thầy cúng phải là người viết giấy thành hôn cho cô dâu và chú rể, để minh chứng cho họ đã trở thành người một nhà.

Để lưu giữ và phát triển chữ viết của dân tộc Dao, năm 2017, Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Quỳnh Nhai đã phối hợp với UBND xã Chiềng Khay tổ chức mở lớp truyền dạy chữ cho con em đồng bào Dao và ông Câu được mời đứng lớp truyền dạy. Đến nay, ông đã dạy được 6 lớp, với hơn 50 người tham gia, gồm cả nam lẫn nữ ở các bản Phiêng Bay, Ít Pháy, Pá Ỏ, Nà Kè. Thời gian tới, mong muốn lớn nhất của ông là được Đảng và Nhà nước quan tâm mở lớp để ông có thể tiếp tục truyền dạy chữ viết cho thế hệ kế cận để những giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào Dao được lưu giữ, bảo tồn.