Hàng năm, vào khoảng tháng 10, khi lúa đã chín rộ, người Xơ Đăng (Kon Tum) bắt đầu việc thu hoạch và mở hội ăn mừng lúa mới, cầu cho một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, nhà nhà ấm no, hạnh phúc.

Nhằm giới thiệu những nét văn hóa truyền thống của người Xơ Đăng, huyện Đăk Tô, tỉnh Kon Tum, ngày 21/10, Ban Quản lý Khu làng các dân tộc, Làng Văn hóa – Du lịch các dân tộc Việt Nam phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Kon Tum giới thiệu với công chúng Lễ mừng lúa mới dân tộc Xơ Đăng. Đây là một hoạt động điểm nhấn trong các hoạt động tháng 10 có chủ đề “Miền Tây mến thương” tổ chức tại Làng Văn hóa – Du lịch các dân tộc Việt Nam, Đồng Mô (Sơn Tây - Hà Nội).

Giống như nhiều dân tộc anh em khác sinh sống trên vùng đất Tây Nguyên, đời sống tinh thần người Xơ Đăng gắn bó với các lễ hội, chứa đựng nhiều yếu tố văn hóa đậm đà bản sắc. Đồng bào Xơ Đăng có nhiều lễ thức trong năm như Lễ bắc máng nước, Lễ hội mừng lúa mới, Lễ ăn trâu… trong đó lễ “Mừng lúa mới” là một nghi lễ phản ánh đậm nét phong tục, tập quán, vẻ đẹp và bản sắc người Xơ Đăng. Nghi lễ dân gian này đã được lưu truyền qua nhiều thế hệ người Xơ Đăng, có ý nghĩa tốt đẹp trong việc gắn kết cộng đồng, đồng thời góp phần cho bức tranh văn hóa cộng đồng 54 dân tộc anh em thêm lung linh rực rỡ.

Khi lúa trên rẫy bắt đầu chín, để thực hiện lễ “Mừng lúa mới”, già làng thống nhất ngày tốt để tổ chức, các gia đình chủ động sửa sang lại nhà cửa, cầu thang, những đồ cũ dọn xếp quanh nhà ở những nơi dễ nhìn thấy, để thần Lúa từ rẫy trở về nhà không thấy xa lạ. Trong những ngày này phụ nữ Xơ Đăng chuẩn bị các vật dụng thiêng dùng trong nghi lễ của gia đình như: gùi thiêng, nồi nấu cơm cúng, dây sirh jrông, dây sirh prệh. Đàn ông Xơ Đăng khơi thông mạch nước đầu nguồn, sửa sang bến nước, dựng cây nêu để chuẩn bị cho nghi lễ quan trọng của cộng đồng.

Lễ hội “Mừng lúa mới” của người Xơ Đăng, thông thường chia làm 2 giai đoạn, giai đoạn thứ nhất là ăn lúa mới tại mỗi gia đình (Ka pa neo) và giai đoạn thứ hai là uống rượu mừng lúa mới tại cộng đồng làng (Onđrô tơ triêng).

Ở giai đoạn thứ nhất, khi lúa chín, chủ hộ và gia đình đến rẫy lúa của mình, dùng cây le tươi đánh dấu các vị trí tuốt lúa và thực hiện các nghi thức tín ngưỡng trước khi tuốt lúa. Sau khi tuốt lúa xong họ đưa lúa về kho cất giữ, mỗi gia đình mang một gùi lúa lớn về nhà để cúng lúa mới. Trên đường về, khi gặp ngã rẽ họ dùng cành cây chắn các lối đi phụ, chỉ để một lối đi từ kho lúa về nhà mình với suy nghĩ để lúa không lạc lối.

Nghi thức cất lúa trong lễ hội “Mừng cơm mới” của người Xơ Đăng.

Các gia đình lấy lúa rang cho khô và giã, lấy gạo nấu cơm mới, bày thức ăn, rượu ghè để thực hiện nghi thức cúng cơm mới.

Nghi thức cúng bến nước trong Lễ hội.

Khi tất cả các gia đình trong làng đã ăn mừng lúa mới (Ka pa neo) ở từng gia đình xong, già làng tập trung các chủ hộ
để thông báo lễ hội uống rượu “Mừng lúa mới” của tất cả cộng đồng (On đrô tơ triêng).

Theo tục lệ, sáng sớm ngày làm hội, các gia đình trong làng đóng kín cửa, không ai được ra vào, chuẩn bị đầy đủ cơm, rượu ghè và các loại thức ăn nấu sẵn để lên giàn bếp. Già làng là người đầu tiên được phép mở cửa đi đến nhà Rông, sau đó đánh trống báo hiệu mời dân làng tới dự.

Trong vai trò chủ lễ, già làng A Tủi, thị trấn Đắc Tô, tỉnh Kon Tum thông báo cho tất cả các gia đình mang lễ tới nhà rông để phần hội “Mừng lúa mới” bắt đầu.

Khi mặt trời vừa chiếu những tia nắng đầu tiên của ngày mới, đồng bào Xê Đăng tập hợp tại nhà rông của buôn, dâng lễ vật mà bà con tự sản xuất, chăn nuôi như heo, gà, cơm lam, cơm nếp, rượu cần… để cúng thần linh, cầu cho mùa mới mưa thuận gió hòa, bà con sung túc, đoàn kết.

Già làng đọc lời khấn: “ Ô Noa Pôk, ô Noa Sai. Êh lăm Trôh a nghiên ăm nghiên Pê Ka, Troh Hnăm nêu Trỗ ăn pôi ta hra, Pôi ta mo ngua” (Ơ Giàng, ơ Thần lúa, hôm nay hồn lúa về với làng chúng tôi, chúng tôi cầu mong thần lúa cho chúng tôi sang năm mới và mãi mãi đừng thiếu lúa để ăn, dân làng không phải đói, xin hồn lúa hãy ở với chúng tôi, cho chúng tôi được no đủ).

Sau lời khấn và các nghi thức truyền thống, già làng ăn cơm mới và uống rượu làm phép, các thành viên trong làng lần lượt uống rượu và ăn cơm mới.

Uống rượu ở nhà Rông xong, già làng đưa tất cả mọi người ở nhà Rông lần lượt đi đến từng gia đình trong làng (đoàn đi theo hướng tay trái, già làng là người đi đầu tiên) đến mỗi nhà, các gia đình mang cơm rượu, thức ăn ra tiếp đoàn.

Dân làng cùng uống rượu, múa hát, đánh cồng chiêng và tổ chức các trò chơi, trò diễn dân gian cho đến tận khuya. Khi lửa đã tàn, rượu đã nhạt, lễ hội chính “Mừng lúa mới” của người Xơ Đăng, ở Đăk Tô - Kon Tum xem như kết thúc.