Năm 2005, giống xoài tròn của huyện Yên Châu được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đưa vào danh mục nguồn gen cây trồng quý hiếm. Đây là giống xoài bản địa duy nhất tại miền Bắc Việt Nam được liệt kê trong danh mục của Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp của Liên Hiệp quốc (FAO) cần được giữ gìn và phát triển, được Cục Sở hữu trí tuệ cấp Giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý và hệ thống nhận diện thương hiệu. Nhận thức được cây trồng quý của địa phương, UBND huyện Yên Châu chủ trì thực hiện Đề tài “Bảo tồn và phát triển giống xoài tròn ở Yên Châu mang chỉ dẫn địa lý”.

Đoàn công tác Sở Khoa học và Công nghệ kiểm tra vườn cây giống xoài ghép tại xã Chiềng Pằn, huyện Yên Châu.

Huyện Yên Châu có gần 200 ha cây xoài tròn với tổng sản lượng hàng năm đạt khoảng 2.000 tấn quả, được trồng chủ yếu tại 3 xã: Chiềng Pằn, Viêng Lán và Sặp Vạt có điều kiện địa lý đặc biệt thích hợp cho sự sinh trưởng và phát triển của giống xoài này. Mặc dù xoài tròn được đánh giá rất ngon, nhưng chủ yếu được trồng tự nhiên từ những năm 1976-1982 và trồng rải rác, không được chăm sóc, những cây cổ thụ giờ đã thoái hóa, năng suất, chất lượng giảm, quả nhiều xơ, sâu bệnh; cây có tán cao khó khăn trong việc chăm sóc và thu hái, thời gian thu hoạch ngắn chỉ 15-20 ngày. Với mục tiêu bảo tồn, phát triển giống xoài tròn Yên Châu bằng các giải pháp lưu giữ nguồn gen trội của cây xoài tròn, đồng thời áp dụng các biện pháp kỹ thuật sản xuất chất lượng cao để phát triển cây xoài tròn Yên Châu theo hướng bền vững, trở thành cây ăn quả chủ lực, có thương hiệu, có chất lượng, giá trị kinh tế cao. Từ tháng 5/2017, UBND huyện Yên Châu chủ trì thực hiện Đề tài “Bảo tồn và phát triển giống xoài tròn ở Yên Châu mang chỉ dẫn địa lý”, trong phạm vi 3 xã Chiềng Pằn, Viêng Lán và Sặp Vạt, thạc sĩ Lường Trung Hiếu, Chủ tịch Hội Nông dân tỉnh (thời điểm bắt đầu triển khai đề tài là Phó Chủ tịch UBND huyện Yên Châu) là chủ nhiệm. Nhóm nghiên cứu đề tài đã thực hiện các bước: Điều tra kỹ thuật trồng xoài của người dân, xử lý thực bì, làm đất, cuốc hố, xác định thời vụ trồng; kỹ thuật bón phân, tỉa cành, sử dụng thuốc bảo vệ thực vật; giống xoài trồng tại các điểm. Đồng thời, đánh giá chất lượng quả, tình hình sâu bệnh hại, sự sinh trưởng, phát triển cây xoài tròn, diện tích, các thông tin về thị trường tiêu thụ, thương hiệu xoài tròn Yên Châu... Trong quá trình triển khai thực hiện đề tài, nhóm nghiên cứu đã lựa chọn, xác định cây đầu dòng để làm tiền đề thực hiện các nhiệm vụ khác như trồng mới, cưa đốn, ghép cải tạo và sản xuất giống. Bên cạnh đó, đã tuyển chọn 19 cây xoài đầu dòng trong vùng chỉ dẫn địa lý để phục vụ cho việc tạo giống; tiến hành sản xuất 5.500 cây giống đạt chất lượng, phương pháp ghép để người dân trên địa bàn huyện áp dụng, mở rộng diện tích. Từ những cây ghép của mô hình sản xuất giống, đã trồng mới 3 ha (1.200 cây) tại bản Mệt, xã Sặp Vạt. Hiện nay, cây được 3 năm tuổi đã cho quả bói, với trọng lượng bình quân đạt 280 - 300 gam/quả (khoảng 4 quả/kg), giá bán bình quân từ 25.000 - 30.000 đồng/kg.

Là một trong 5 hộ được lựa chọn để triển khai thí điểm mô hình ghép mắt cây xoài tròn đầu dòng, ông Hoàng Văn Phủ, bản Mệt Sai, xã Sặp Vặt, cho biết: Gia đình tôi có 3 ha xoài, trong đó có 0,5 ha thực hiện ghép mắt cây xoài tròn đầu dòng và 0,5 ha trồng mới. Sau 3 năm ghép và thực hiện theo đúng quy trình kỹ thuật, phòng trừ sâu bệnh hại, cây xoài sinh trưởng, phát triển tốt, tỷ lệ ra hoa, đậu quả cao, trọng lượng quả to hơn và màu sắc của quả vàng hơn.

Ông Lường Trung Hiếu, Chủ tịch Hội Nông dân tỉnh, Chủ nhiệm đề tài, cho biết: Qua 3 năm thực hiện, nhóm nghiên cứu khẳng định cây giống ghép, cây trồng mới, cây xoài cổ được cưa đốn trẻ hóa ghép cải tạo đều có khả năng sinh trưởng tốt, thích nghi với phương pháp, cách thức, kỹ thuật trồng của đề tài, được người dân trên địa bàn huyện đưa vào áp dụng. Mong muốn, kết quả đạt được của đề tài sẽ là cơ sở khoa học nhân rộng thêm diện tích và bảo tồn giống xoài tròn mang chỉ dẫn địa lý Yên Châu.

Việc triển khai thực hiện bảo tồn và phát triển giống xoài tròn ở Yên Châu mang chỉ dẫn địa lý sẽ góp phần giữ gìn những đặc tính ưu việt của giống xoài tròn Yên Châu với vị đặc trưng thơm ngọt đậm đà, vỏ xanh, thịt vàng, để xoài tròn Yên Châu ngày càng khẳng định thương hiệu và được thị trường trong và ngoài nước đón nhận, mang lại hiệu quả kinh tế cao cho người nông dân.