Ngày nay, trong xã hội hiện đại, những bộ trang phục dân tộc Mông được bán tại các chợ, cửa hàng quần áo, nhưng nhiều phụ nữ Mông ở xã Ngọc Chiến, huyện Mường La, vẫn lưu giữ, duy trì, bảo tồn việc may trang phục truyền thống của dân tộc mình.

Xã Ngọc Chiến hiện có 15 bản, trong đó, có 7 bản có đồng bào dân tộc Mông sinh sống, với nhiều nét văn hóa được lưu giữ và phát triển. Đến với các bản đồng bào Mông, không khó để bắt gặp hình ảnh những người phụ nữ ngồi bên hiên nhà say sưa, tỉ mỉ thêu thùa, may vá làm trang phục cho bản thân, người thân trong gia đình. Bàn tay khéo léo cùng với trí tưởng tượng phong phú, hoa văn trên trang phục của đồng bào Mông được tạo bởi nhiều chất liệu khác nhau, nhưng độc đáo nhất là vẽ bằng sáp ong trên vải lanh truyền thống. Đây là nét văn hóa độc đáo đã gắn bó với đồng bào từ bao đời nay.

Chị Giàng Thị So, bản Nậm Nghẹp, chia sẻ: Vẽ sáp ong trên vải đã có từ rất lâu đời, được truyền từ đời này, sang đời khác. Khi 6 tuổi, tôi đã được bà và mẹ dạy thêu thùa, may vá và truyền lại cách vẽ sáp ong trên vải lanh. Phụ nữ Mông ở bản ai cũng biết vẽ sáp ong, bây giờ tôi lại truyền lại cho con gái mình.

Sáp ong làm mực vẽ có 2 loại là vàng và đen, để chế mực từ sáp ong rất công phu, sáp ong thường dùng là sáp ong khoái, sau khi lấy hết mật, thì đun sáp trên bếp lửa nhỏ, sáp ong được nấu chảy sẽ trộn đều 2 loại vàng và đen tương ứng với độ đậm, nhạt. Trong quá trình vẽ, sáp được đun thường xuyên trên lửa nhỏ và đều, nếu lửa to, sáp sẽ bị cháy còn lửa nhỏ quá thì sáp bị khô cứng lại.

Khi bắt tay vào vẽ sáp ong, phụ nữ Mông không dùng bút mà dùng dụng cụ đặc biệt, được thiết kế bởi 2 lá đồng, một thanh tre nhỏ dài khoảng 10 - 15cm, có một ô trống nhỏ ở giữa hai lá đồng để tạo thành nơi chứa sáp ong. Ngòi bút là một lá đồng hình tam giác đầu nhọn, được nẹp vào thanh tre.

Bút vẽ có 3 loại, một loại để vẽ phác họa, vẽ đường thẳng dùng ngòi to, còn loại để vẽ hoa văn dùng ngòi nhỏ, càng mỏng vẽ hoa văn càng đẹp và dễ dàng hơn. Những nét vẽ là họa tiết, hoa văn hết sức mộc mạc: đường viền là hình vuông, chữ thập kết hợp với hình quả trám, tam giác, tròn, răng cưa… Khi vẽ, liên tục chấm bút vào chảo sáp ong đang nóng, đưa bút đều nhanh để sáp chảy đều, không loang lổ cho đến hết, rồi mới chấm bút vào sáp để vẽ tiếp.

Theo kinh nghiệm, sáp ong nhanh khô nên vẽ đến đâu quấn vải đến đấy, như vậy sẽ không bị bẩn. Vẽ xong hoa văn thì sẽ cho vải vào nồi nước đun sôi, đảo đều tay để lớp sáp bong hết, lúc đó hoa văn sẽ có màu sắc tự nhiên trên nền vải, bền màu. Sau khi luộc, vải được nhuộm chàm rồi phơi nắng. Từ các tấm vải này sẽ được may thành những bộ trang phục truyền thống của người Mông.

Tỉ mỉ vẽ những nét hoa văn trên tấm vải lanh may bộ quần áo mới cho các con và chồng mình kịp đón Tết, chị Sùng Thị Phếnh, bản Chăm Pộng, nói: Ngay từ nhỏ tôi đã rất thích xem các bà, các mẹ vẽ hoa văn trên váy áo, rồi lớn dần mẹ cũng dạy cách vẽ, cách thêu hoàn chỉnh một bộ trang phục. Khi đi lấy chồng, tôi cũng tự tay vẽ trang trí hoa văn bằng sáp ong trên những bộ trang phục truyền thống cho cả gia đình để đón Tết.

Nghệ thuật vẽ sáp ong của phụ nữ Mông hiện nay đang dần bị mai một bởi xu thế hội nhập, các sản phẩm để may trang phục được sản xuất đa dạng, giá thành rẻ. Để lưu truyền nét văn hóa đặc sắc này, ngoài việc tuyên truyền phụ nữ Mông lưu giữ nghề truyền thống, hằng năm, xã Ngọc Chiến đã đưa nội dung thi vẽ sáp ong vào lễ hội và các hoạt động văn hóa của xã; định hướng cho phụ nữ Mông tạo ra các mặt hàng thổ cẩm đa dạng trang trí bằng sáp ong, thêu tay, tạo sản phẩm du lịch giới thiệu với du khách.