Dân tộc Lào ở Sơn La chiếm 0,3% dân số toàn tỉnh, tập trung chủ yếu ở hai huyện Sông Mã và Sốp Cộp. Hằng năm, cứ vào dịp tháng 8 âm lịch, họ đều tổ chức ăn Tết khảu hó, có nghĩa là Tết cơm gói, để tỏ lòng biết ơn ông bà, tổ tiên. Đây cũng là dịp gia đình, họ hàng, bạn bè cùng nhau sum vầy và cùng chúc nhau những lời chúc tốt đẹp nhất.

 Lễ nghi cúng xin sức khỏe, may mắn cho con cháu.

Để tìm hiểu thêm về nét văn hóa độc đáo này, chúng tôi đã đến dự Tết khảu hó của một gia đình ở bản Nà Khoang, xã Mường Và (Sốp Cộp). Tết khảu hó được dân tộc Lào coi là ngày tết lớn nhất trong năm, được tổ chức vào rằm tháng 8 âm lịch. Theo chủ nhà là anh Lò Văn Khoán, thì Tết khảu hó cũng có thể được tổ chức trong khoảng 1 tuần từ trong và trước ngày rằm, thời gian phụ thuộc sự thống nhất của từng bản. Tết có ý nghĩa mừng lúa mới, tạ ơn tổ tiên, thần linh đã phù hộ cho con cháu làm ăn thuận lợi, có sức khỏe, hay cúng giỗ những người đã khuất. Trước khi làm Tết khảu hó một tháng hoặc 15 ngày, mỗi gia đình phải làm một mâm khảu hó nhỏ (còn gọi là khảu pa lắp đin) cúng và mời ông bà tổ tiên về dự Tết khảu hó. Để chuẩn bị cho Tết khảu hó, người dân phải chuẩn bị đồ lễ với những thực phẩm bắt buộc, bao gồm: gạo nếp; cốm già, đây là loại gạo được làm từ lúa non dùng để đồ xôi; thịt gà, vịt luộc chín rồi chặt thành từng miếng nhỏ. Ngoài ra, còn có các loại côn trùng như dế mèn, nhái, ếch, cá trê, ong non... đều được nấu chín; các loại rau rừng hoặc được trồng tại vườn của gia đình. Gia đình còn chuẩn bị rất nhiều các loại hoa quả, chú ý chọn loại quả nào sai quả, hoặc có nhiều hạt để tượng trưng, mong muốn cho mùa màng sẽ bội thu, cây cối sai quả như ổi, bầu, bí, mướp, nhãn, na, chuối, mía... Bầu, bí, mướp được cắt thành miếng, xôi chín, các loại quả khác được rửa sạch, cắt hai đầu hoặc bổ đôi. Sau khi chuẩn bị đồ cúng xong gia đình tiếp tục chuẩn bị đồ ăn để tổ chức bữa cơm gia đình.

Bà Lò Thị Côm (mẹ anh Khoán), gần 80 tuổi, ở bản Cống, xã Mường Lạn, cho biết: Để làm Tết khảu hó, mọi người trong gia đình phải dậy sớm để nấu nướng. Sau khi chế biến xong các loại lương thực, thực phẩm, những người lớn sẽ tập trung gói cơm bằng lá dong để làm mâm cúng. Trong khảu hó đều có xôi cốm, xôi trắng, thịt gà, thịt vịt và các thực phẩm đã chuẩn bị; điều đáng nói là những khảu hó được gói cuối cùng chắc chắn sẽ thiếu một số thực phẩm trong đó, do vậy, đây sẽ là chi tiết tạo hứng khởi cho khách dự tết ở phần cuối buổi lễ. Tiếp đó là chuẩn bị các mâm lễ gồm các loại rau, củ, quả, hoa râm bụt, các khảu hó; các mâm lễ được đặt ở các vị trí quan trọng, mâm to nhất để thờ tổ tiên, một mâm đặt ở giữa nhà để cúng giỗ người đã khuất; một mâm đặt ở góc bếp để cúng hồn ông chủ nhà và một mâm đặt ở bàn thờ ngoài vườn để cúng bên ngoại. Một số gia đình làm thêm mâm cúng chúng sinh đặt ở ngoài hành lang của ngôi nhà và mâm cúng bồ thóc đặt ở dưới gầm sàn.

Tết khảu hó phải được chuẩn bị xong trước 10h để kịp tổ chức lễ cúng. Người cúng thường là người chồng trong gia đình, hoặc nhờ họ hàng bên nội, hay người lớn tuổi nhất trong họ cúng giúp. Họ cúng lần lượt từ bàn thờ tổ tiên, cúng người đã chết, cúng bên ngoại rồi cuối cùng là cúng ở góc bếp. Khi ông chủ nhà đã cúng xong, gia đình dọn cơm để cả nhà ăn, các mâm lễ vẫn để nguyên từ 2 đến 4h (tùy từng gia đình) mới hạ lễ xuống. Trong mâm cơm, ngoài gia chủ, con cháu, họ hàng về đoàn tụ còn có những người khách được mời là bạn bè thân quen, hàng xóm, kể cả bạn bè là dân tộc khác cùng về ăn tết.

Cũng theo anh Khoán, đến khi gần bữa tiệc đãi khách thì vợ chồng chủ nhà bưng mâm khảu hó đến các bàn tiệc, bưng đến đâu thì tất cả mọi người ở bàn tiệc đó đều phải uống mỗi người hai chén rượu để mừng lễ lộc của gia đình. Sau đó lần lượt mỗi người tự chọn 1 gói cho mình. Lễ mở khảu hó còn đặc biệt ở chỗ, nếu người mở gói có đủ số lượng thực phẩm thì được uống một chén rượu mừng, nếu thiếu hoặc thừa thì phải uống 5 chén rượu phạt; nếu trong gói có một cái đầu gà hoặc vịt thì được uống 5 chén rượu thưởng; có 1 cái cánh thì được uống 3 chén, có 1 cái chân thì được uống 2 chén... đây là cách để kéo dài cuộc vui, cũng tùy vào mỗi gia đình nên quy định thưởng, phạt số chén rượu cũng có thể khác nhau, điều quan trọng là tạo không khí vui vẻ trong ngày đoàn viên. Sau cuộc vui đó, các gia đình đi thăm nhau, cuộc vui kéo từ nhà nọ qua nhà kia đến cuối chiều mới kết thúc, không khí vui vẻ, tưng bừng ngày gặp mặt của các gia đình đã tạo nên tinh thần lễ hội đoàn kết, hân hoan cho cả bản.

Kết thúc một ngày Tết khảu hó là những lời chúc phúc bên chén rượu nồng, cùng với điệu múa lăm vông đặc trưng của dân tộc Lào. Ngày nay, Tết được tổ chức đơn giản, tiết kiệm hơn nhưng vẫn giữ được nét truyền thống. Đây là nét văn hóa độc đáo, đặc sắc, đầy tính nhân văn của dân tộc Lào được lưu truyền từ đời này sang đời khác.