Ngày trước, cơm lam là món ăn được mang theo những chuyến đi rừng, đi nương dài ngày của đa số đồng bào dân tộc Thái ở Sơn La, vừa tiện bảo quản, vừa giữ trọn vị thơm của hạt nếp. Ngày nay, cơm lam đã trở thành một món đặc sản, được bà con làm quanh năm và được bày bán tại các chợ phiên, chợ trung tâm với giá dao động từ 10.000 đồng đến 30.000 đồng/ống. 

Có mặt tại nhà bà Lường Thị Lương, bản Giảng Lắc, phường Tô Hiệu, được tận mắt chứng kiến các công đoạn làm cơm lam, từ khâu chuẩn bị nguyên liệu đến quy trình làm ra những ống cơm lam thành phẩm, mới thấy được hết sự tỉ mỉ của người làm. Bà Lương cho biết: Cơm lam là một món ăn truyền thống của người dân tộc Thái. Tôi thường chọn loại gạo nếp tan ngon nhất, hạt tròn đều, thơm nồng mùi nếp mới để làm cơm lam.

Ống làm cơm lam phải lựa chọn những ống lam không quá non, không quá già, vỏ ngoài xanh đậm, có độ to vừa phải, cắt thành từng ống dài khoảng 30 cm. Một đầu ống lam được giữ kín bằng khấc nối từng ống, còn một đầu để hở.

Để làm được món cơm lam dẻo thơm, đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo ngay từ khâu ngâm gạo nếp trong nước trắng khoảng 4 tiếng, rồi đổ gạo ra giá để ráo nước. Sau đó, cho gạo vào ống tre, đổ đầy nước vào ống và nén chặt, nút lại một đầu ống tre bằng lá dong. Nướng ống lam trên lửa nhỏ trong khoảng 30 - 45 phút, tùy số lượng gạo trong ống và kích cỡ của ống lam.

Nướng cơm lam là công đoạn quan trọng nhất, lửa than phải được chuẩn bị thật hồng để cơm chín đều. Ống cơm không được đặt trực tiếp lên than mà một đầu phải gác trên thanh ngang, một đầu chạm mặt đất tạo góc nghiêng 45 độ. Cái khó là phải canh lửa nhỏ vừa, xoay lật ống lam liên tục để cơm chín đều mà không bị cháy cho đến khi vỏ ống khô. Khi thấy thoảng mùi thơm của nếp bay ra từ đầu ống thì cơm đã chín.

Cơm lam chín được bóc bỏ lớp vỏ ống cháy bên ngoài, chỉ giữ lại lớp màng mỏng bên trong bám chặt vào khối cơm tạo thành lớp áo tự nhiên. Những khúc cơm trắng ngần, nóng hổi, thơm mùi lá rừng được cắt thành từng đoạn nhỏ, ăn cùng muối vừng. Cơm lam có thể để được 2,3 ngày, mà không bị thiu.

Anh Hoàng Tuấn Anh, phường Hoàng Mai, Hà Nội, chia sẻ: Là một người con Tây Bắc đi làm ăn xa lâu năm, điều khiến tôi nhớ nhất là là mùi thơm của lá dong, của ống tre quyện vào hạt nếp. Cơm lam càng nhai kỹ, càng cảm nhận được vị thơm, béo, dẻo ẩn chứa trong từng hạt nếp.

Bao đời nay, cơm lam đã trở thành món ăn không thể thiếu trong các bữa cơm của đồng bào dân tộc Thái, là món ăn giản dị nhưng mang lại ấn tượng khó phai với những ai đã từng thưởng thức. Đến Sơn La, về với các bản du lịch cộng đồng người Thái hay tới nhà hàng ẩm thực dân tộc, du khách hãy một lần thưởng thức cơm lam dẻo ngọt, cùng vị đậm đà béo ngậy của thịt nướng, vị cay nồng của chẳm chéo..., để cảm nhận hương vị hấp dẫn của những món ăn mang hơi thở của núi rừng Tây Bắc.