Là dân tộc thiểu số trong cộng đồng các dân tộc ở huyện Quỳnh Nhai, đồng bào dân tộc Kháng đã tạo cho mình những nét văn hóa riêng biệt, từ trang phục, tập quán, tín ngưỡng. Trong đó không thể không kể đến nghề đan lát truyền thống, bằng đôi bàn tay khéo léo, họ đã tạo ra những vật dụng cần thiết phục vụ cho sinh hoạt hàng ngày.

Đồng bào dân tộc Kháng, bản Hát Củ, xã Chiềng Ơn duy trì nghề đan lát truyền thống.

Chúng tôi về xã Chiềng Ơn, nơi đồng bào dân tộc Kháng chiếm hơn 53% dân số trong toàn xã, gặp bà Lò Thị Phaứ, bản Hát Củ, là người đan lát giỏi, cũng như am hiểu về phong tục của dân tộc Kháng, qua cuộc trò chuyện được bà chia sẻ: Cùng với các loại hình văn hóa truyền thống khác, nghề đan lát của đồng bào dân tộc Kháng có từ lâu đời, bởi từ xa xưa cuộc sống hàng ngày của người Kháng gắn liền với việc làm nương, rẫy nên cần nhiều nông cụ để sinh hoạt, sản xuất. Điều khác biệt với các dân tộc khác là người Kháng đan lát quanh năm, hơn nữa trong gia đình của người Kháng, đan lát là việc của cả đàn ông lẫn phụ nữ, nên từ bé tôi đã được ông bà, bố mẹ truyền dạy lại; người đàn ông thường đan gùi, sọt, rọ, lồng còn đàn bà thì đan mẹt, gùi, chiếu, ếp cơm...

Theo bà Phaứ, một trong những công đoạn quan trọng là tìm và khai thác nguyên liệu. Nguyên liệu chính dùng để đan là cây tre, nứa và giang, thường phải lấy vào ngày cuối tháng, bởi đầu tháng cây hay bị mối mọt; chọn cây phải được 1 năm tuổi trở lên, bởi cây non quá sẽ bị giòn, dễ gãy. Khi lấy cũng phải chú ý, phải chọn những cây phải thẳng đều, dài, không lấy những cây bị gãy, cụt ngọn, bị sâu thân, để khi đan không phải nối nhiều đoạn. Sau khi đã chọn được nguyên liệu đủ tiêu chuẩn, cắt thành từng đoạn theo từng sản phẩm đan, tiếp đến là công đoạn chẻ, chuốt nan; người đan phải có kinh nghiệm, dao vót nan không được cùn mà cũng không được sắc quá, chẻ nan mỏng hay dày là tuỳ thuộc vào sản phẩm sẽ được đan, sau khi chẻ chuốt nan sao có độ mềm, nhẵn, đều, để khi đan các nan khít vào nhau và không tạo ra kẽ hở, như vậy mới tạo ra một sản phẩm bền, đẹp.

Qua tìm hiểu được biết, tùy từng loại sản phẩm mà người Kháng sử dụng những kỹ thuật đan khác nhau; nếu như đan các sản phẩm nhỏ, như: mẹt, gùi, ếp thì đan theo kiểu cài nong đôi, nong ba; nếu đan sản phẩm to, như: chiếu, sọt thì đan kiểu cài nong bảy, nong tám, cùng với đó kết hợp lối kết nan, quấn nan rất phức tạp, tinh vi, tạo ra nhiều hoa văn trang trí như: hoa quả sổ, hoa lai ti chua (hoa chân chó), hoa mắt chim, hoa giắng, hoa quả trám... Trong các sản phẩm đan lát của người Kháng thì tiêu biểu nhất phải kể đến là chiếc mẹt, bởi có kỹ thuật phức tạp và phải thật khéo tay, tỉ mỉ, muốn tạo một hoa văn như ý trên chiếc mẹt, người đan phải đếm từng nan thành hình hoa, rồi để giữ lại các mép đường cong hoa văn phải cài nan khéo léo cho chiếc mẹt bền đẹp, không bị bật ra. Chiếc mẹt không chỉ đẹp về tạo hình hoa văn mà còn đẹp về màu sắc, sau khi đan xong sẽ được nhuộm từ hoa, quả, lá cây mọc trong rừng với bốn màu cơ bản như vàng, xanh, đỏ, hồng, qua đó mới thấy được sự tinh sảo, tính thẩm mĩ cao của người Kháng. Để hoàn thiện một sản phẩm đan lát bền đẹp phải đan mất ít nhất vài ba ngày, thậm chí có những sản phẩm mất cả tháng trời. Sau khi hoàn thiện, nếu như chưa sử dụng thì người Kháng thường gác sản phẩm trên bếp để hun khói, giúp đồ vật bền hơn, tránh mối mọt.

Bà Phaứ cho biết thêm: Những người biết đan lát giỏi ở trong bản, xã chỉ còn ở những người lớn tuổi, người trẻ hiện nay không còn mặn mà bởi người dân bây giờ có thể mua các vật dụng bằng nhựa, inox, nhôm ở chợ vừa rẻ, đẹp, lại đa dạng. Mong muốn lớn nhất của chúng tôi là chính quyền địa phương và các cơ quan chức năng cần quan tâm, động viên, hỗ trợ, có chính sách bảo tồn nghề đan lát của đồng bào dân tộc Kháng.

Có thể nói, qua mỗi sản phẩm đan lát của dân tộc Kháng, người đan đều muốn thể hiện tình cảm, đậm dấu ấn văn hóa trong đời sống sinh hoạt, sản xuất vào trong từng sản phẩm. Với nét đẹp của truyền thống văn hóa này sẽ được đồng bào dân tộc Kháng nơi đây gìn giữ, để bản sắc văn hóa của dân tộc mình không bị mai một cùng với thời gian.