Cả cuộc đời đam mê nghiên cứu tiếng nói, chữ viết, văn hóa, nghệ thuật trình diễn dân gian của đồng bào dân tộc Thái, dân tộc Lào - Nghệ nhân ưu tú Lò Minh Ón được ví như cuốn “bách khoa sống” về văn hóa dân tộc.

Ông Lò Minh Ón thường xuyên nghiên cứu văn hóa dân tộc. 

Ấn tượng nhất khi đến thăm gia đình ông Lò Minh Ón là những bộ sách nghiên cứu về văn hóa dân tộc Thái, dân tộc Lào bày kín trong tủ sách. Trong câu chuyện kể về hơn 50 năm nghiên cứu văn hóa dân tộc, chúng tôi hiểu sơ sơ “lý lịch trích ngang” của ông. Ông Lò Minh Ón sinh năm 1945, tại bản Mường Và, xã Mường Và (Sốp Cộp), hiện cư trú tại bản Sốp Nặm, xã Sốp Cộp, những mảnh đất mang đậm nét văn hóa dân tộc Thái, dân tộc Lào. Cha ông Ón cũng đam mê nghiên cứu văn hóa dân tộc Thái và là một người hát dân ca, hát đối giao duyên của dân tộc Thái có tiếng. Có lẽ vì thế mà những câu chuyện bản mường, những giai điệu mượt mà của các làn điệu dân ca, những bài khắp Thái đã ngấm vào trong ông từ khi còn nhỏ. Thừa hưởng từ cha, ông Ón cũng hát đối giao duyên rất hay. Khi lớn lên, thấy ông đam mê nghiên cứu văn hóa dân tộc, cha ông căn dặn: “Văn hóa dân tộc Thái rất phong phú, đa dạng, dễ nghe, dễ hiểu, dễ làm theo... nếu không bảo tồn, lưu giữ sẽ bị mai một. Con hãy chuyên tâm tìm hiểu để bảo tồn và truyền dạy cho con cháu”. Và ông như tìm thấy lẽ sống khi chuyên tâm công tác nghiên cứu, bảo tồn văn hóa dân tộc.

Hơn nửa đời người dày công nghiên cứu, sưu tầm, sáng tác, ông đã là chủ sở hữu bộ sưu tập đồ sộ với nhiều tư liệu về văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo, địa danh lịch sử, sách thiên di thiên can của dân tộc Thái, dân tộc Lào. Ông cũng là cộng tác viên tham gia nghiên cứu, cung cấp tư liệu cho 2 đề tài: Hát ru và Lễ cúng giải hạn của đồng bào dân tộc Thái. Tổ chức nghiên cứu, biên soạn và phát hành tập Hát đối giao duyên, Đưa dâu, đón rể của đồng bào dân tộc Thái; biên soạn, sáng tác và đã được ghi âm, phát sóng trên Đài Phát thanh - Truyền hình tỉnh và Đài Tiếng nói Việt Nam hơn 100 bài thơ bằng tiếng dân tộc Thái. Các tác phẩm thơ mà ông sáng tác luôn mang đậm hơi thở của cuộc sống, phản ánh chân thực mọi khía cạnh đời sống sinh hoạt, lao động của người nông dân vùng sâu, vùng xa, vùng cao, biên giới. Đặc biệt, ông còn truyền dạy nghệ thuật trình diễn dân gian, tiếng nói, chữ viết, văn hóa, phong tục, ngữ văn dân gian cho hơn 100 người yêu thích nghiên cứu, sưu tầm, biên soạn văn hóa nghệ thuật dân gian dân tộc Thái, Lào. Nhiều học trò của ông đã thành danh như Hà Văn Đức, Phó Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Văn hóa nghệ thuật Tây Bắc, (Hòa Bình); Đặng Huy Thắng, giảng viên Trường Cao đẳng sư phạm Thái Nguyên...

Đã ngoài 70 tuổi nhưng ông Ón vẫn đam mê, nhiệt huyết với văn hóa dân tộc là hội viên tích cực của Hội bảo tồn tri thức bền vững Thái Việt Nam và Hội Liên hiệp Văn học - Nghệ thuật tỉnh Sơn La, chuyên ngành văn học dân tộc. Say mê tìm tòi, nghiên cứu, sáng tác, bảo tồn văn hóa dân tộc, nghệ nhân Lò Minh Ón đã và đang góp phần không nhỏ vào việc bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa của dân tộc, để những nét văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Thái, Lào trường tồn với thời gian. Điều ông Ón trăn trở là hiện nay những người hiểu kỹ, hiểu sâu về văn hóa dân tộc ngày càng ít; lớp trẻ lại không mấy quan tâm đến văn hóa dân tộc; nhiều nét văn hóa truyền thống tốt đẹp đang ngày càng mai một. Mong muốn của ông là làm sao lưu giữ và truyền đạt cho thế hệ trẻ hiểu và yêu thích nét văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Thái, Lào.

Với những đóng góp lặng thầm, ông đã được tặng thưởng nhiều bằng khen, giấy khen của các cấp, các ngành. Đặc biệt, đầu năm 2015, ông đã vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu vinh dự Nhà nước “Nghệ nhân ưu tú”.