Thế nhưng, ngành khoa học viễn thám đang đối mặt khó khăn lớn khi thiếu hụt nhân lực cả về số lượng và chất lượng. Đây là thách thức cần được tháo gỡ kịp thời.

Hiện nay, nhân lực viễn thám ở nước ta tuy có nền tảng ban đầu nhưng còn hạn chế cả về quy mô và chất lượng. Ở cấp Trung ương, nhân lực chủ yếu tập trung tại các đơn vị trực thuộc Bộ Nông nghiệp và Môi trường, đặc biệt là Cục Viễn thám quốc gia, cùng các đơn vị chuyên môn về lâm nghiệp, nông nghiệp, khí tượng thủy văn, địa chất, biến đổi khí hậu... và ở một số bộ, ngành khác trong các nhiệm vụ quốc phòng, an ninh.

Ở các địa phương, đội ngũ cán bộ viễn thám được phân bổ trong các Sở Nông nghiệp và Môi trường. Tuy nhiên, công chức và cán bộ kỹ thuật ở các đơn vị này hầu hết có trình độ chuyên môn về quản lý đất đai, môi trường, bản đồ… Vì vậy, việc thực hiện nhiệm vụ quản lý nhà nước tại địa phương về viễn thám còn nhiều hạn chế. Điều đáng lưu ý là độ tuổi trung bình của đội ngũ cán bộ viễn thám tại các cơ quan quản lý hiện khá cao, hầu hết hơn 40 tuổi.

Bên cạnh đó, các cán bộ này mặc dù thành thạo quy trình quản lý truyền thống nhưng lại hạn chế trong tiếp cận các công nghệ hiện đại như trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data), điện toán đám mây hay xử lý ảnh vệ tinh đa nguồn. “Nếu không có chiến lược đào tạo lại và trẻ hóa đội ngũ, nguy cơ tụt hậu trong năng lực quản lý và khai thác dữ liệu viễn thám sẽ ngày càng lớn”, ông Trần Tuấn Ngọc, Cục trưởng Viễn thám quốc gia chia sẻ.

Trong khi đó, tốc độ phát triển công nghệ nhanh khiến nhiều chương trình đào tạo chưa kịp cập nhật, khi mà khối lượng dữ liệu vệ tinh khổng lồ đòi hỏi kỹ năng xử lý liên ngành, kết hợp giữa toán học, khoa học máy tính, địa lý, môi trường… Không chỉ vậy, nhiều năm nay, ngành học trắc địa bản đồ, nền tảng cho đào tạo viễn thám, điểm đầu vào mặc dù đã thấp hơn so với nhiều ngành nghề khác, nhưng tuyển sinh vẫn gặp khó khăn. Một trong những nguyên nhân là các bạn trẻ e ngại đặc thù nghề nghiệp phải đi thực địa xa, công việc vất vả.

“Nếu không có chiến lược đào tạo lại và trẻ hóa đội ngũ, nguy cơ tụt hậu trong năng lực quản lý và khai thác dữ liệu viễn thám sẽ ngày càng lớn”. Ông Trần Tuấn Ngọc, Cục trưởng Viễn thám quốc gia

Cơ chế phối hợp giữa Nhà nước-nhà trường-doanh nghiệp còn chưa chặt chẽ. Sinh viên ít có cơ hội thực tập trong doanh nghiệp hay tham gia các đề tài ứng dụng tại các bộ, ngành. Năm 2019, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Chiến lược phát triển viễn thám quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn 2040. Sau 5 năm triển khai (2019- 2024), đã có hơn 200 cán bộ, kỹ sư được đào tạo chính quy về viễn thám.

Một số trường đại học đã mở chuyên ngành viễn thám, hệ thống thông tin địa lý, công nghệ không gian. Tuy nhiên, nhân lực chất lượng cao vẫn còn thiếu, 62% số địa phương chưa có cán bộ chuyên trách về viễn thám, lực lượng chủ yếu làm kỹ thuật cơ bản, thiếu các chuyên gia đầu ngành và chưa hình thành nhóm nghiên cứu mạnh.

Ngoài ra, thị trường lao động trong nước cho lĩnh vực viễn thám chưa thật sự phát triển do mức lương thấp khiến doanh nghiệp và cơ quan quản lý nhà nước khó thu hút và giữ chân nhân sự giỏi. Đơn cử như Công ty Sao Vega, Vidagis - các doanh nghiệp tiên phong trong việc ứng dụng công nghệ viễn thám, AI vào giám sát tài nguyên, đô thị, nông nghiệp thông minh, song lúc nào cũng lo lắng trong việc giữ chân nhân lực chất lượng cao, do chế độ đãi ngộ chưa thật sự cạnh tranh so với lĩnh vực công nghệ thông tin-viễn thông.

Việt Nam hiện có nhiều thuận lợi để phát triển nguồn nhân lực viễn thám. Nhà nước đã ban hành nhiều chiến lược, chương trình lớn về chuyển đổi số, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường. Nhu cầu tích hợp viễn thám vào các lĩnh vực kinh tế-xã hội ngày càng mở rộng, từ giám sát đất đai, nông nghiệp thông minh đến quản lý đô thị và phòng chống thiên tai. Chính những động lực này đang góp phần thúc đẩy môi trường làm việc ngày càng đa dạng và năng động cho nhân lực ngành viễn thám. Tuy nhiên, để thật sự bứt phá, các chuyên gia cho rằng cần có một hệ thống giải pháp đồng bộ.

Trước hết, cần đẩy mạnh phát triển nguồn nhân lực viễn thám; xác định rõ nhu cầu nhân lực theo từng giai đoạn, từ nghiên cứu, đào tạo đến ứng dụng và doanh nghiệp, kèm theo các mục tiêu định lượng cụ thể để có cơ sở giám sát và đánh giá.

Về đào tạo, cần đổi mới chương trình đào tạo theo hướng liên ngành. Các trường đại học nên mở các ngành hoặc chuyên ngành tích hợp giữa viễn thám, khoa học dữ liệu, AI, dữ liệu lớn, dữ liệu đa nguồn và công nghệ thông tin; đồng thời cập nhật nội dung giảng dạy gắn với các xu hướng công nghệ, giúp học viên có khả năng xử lý và ứng dụng ngay sau khi ra trường. Bên cạnh đào tạo chính quy, cần phát triển các khóa ngắn hạn, trực tuyến và chương trình đào tạo lại cho cán bộ hiện hữu, đặc biệt là đội ngũ có độ tuổi trung bình cao và còn hạn chế trong cập nhật công nghệ.

Nhà nước cần có cơ chế ưu tiên, khuyến khích, chính sách thu hút, giữ chân nhân tài. Đồng thời, xây dựng chế độ đãi ngộ cạnh tranh, môi trường nghiên cứu thuận lợi, cơ hội tham gia dự án quốc tế cho các cán bộ ngành viễn thám cũng như chính sách thu hút chuyên gia Việt Nam ở nước ngoài trở về đóng góp.

Theo các chuyên gia, nhà khoa học, việc tăng cường liên kết với các trường đại học, viện nghiên cứu, tổ chức quốc tế có thế mạnh trong đào tạo và nghiên cứu viễn thám cũng mở rộng cơ hội trao đổi học thuật, gắn đào tạo với nhu cầu thực tế, thực tập, chuyển giao công nghệ và tham gia các dự án chung. Việc đưa sinh viên, học viên và chuyên gia tham gia trực tiếp các dự án ứng dụng viễn thám của bộ, ngành và doanh nghiệp sẽ giúp nâng cao kỹ năng thực tế, đồng thời tạo ra giá trị thiết thực cho phát triển kinh tế-xã hội.