Tuy nhiên, do hệ thống hiện còn mỏng và yếu, đòi hỏi sự nhập cuộc mạnh mẽ của doanh nghiệp cùng những giải pháp đồng bộ về thể chế, vốn và nhân lực, đúng như tinh thần Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học-công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.

Các trung tâm ươm tạo đang tạo luồng sinh khí mới cho hệ sinh thái khởi nghiệp Việt Nam, từ Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Đà Nẵng đến các tỉnh, thành phố khác, góp phần nuôi dưỡng nhiều ý tưởng tiềm năng, đồng thời phát triển đa dạng các mô hình. Song, với không ít khó khăn, thách thức, những mô hình này chưa đủ sức trở thành bệ phóng cho startup bứt phá.

Lan tỏa tinh thần khởi nghiệp

Từ giảng đường đại học đến các không gian khởi nghiệp địa phương, tinh thần đổi mới sáng tạo đang lan tỏa mạnh mẽ. Một điểm nhấn tiêu biểu tại Hà Nội là Trung tâm Sáng tạo và Ươm tạo FIIS (Trường đại học Ngoại thương), nơi được xem như một hệ sinh thái toàn diện để ý tưởng bén rễ và phát triển thành doanh nghiệp. Không chỉ hỗ trợ khởi sự, FIIS còn thúc đẩy chuyển đổi số, xanh hóa mô hình và khuyến khích giá trị khởi nghiệp xã hội với định hướng kinh doanh bền vững như kinh tế tuần hoàn, bao trùm.

Giám đốc FIIS, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Lê Thị Thu Hà cho biết: “Trung tâm coi đào tạo là nền tảng, đưa tinh thần khởi nghiệp đến sinh viên, giảng viên, giúp giới trẻ tiếp cận tư duy đổi mới sáng tạo ngay từ giảng đường”. Nhiều dự án sinh viên đã giành giải thưởng cao trong các cuộc thi trong nước và nước ngoài, minh chứng cho tiềm năng từ những “hạt giống” khởi nghiệp được ươm mầm tại đây.

Bên cạnh FIIS, các mô hình như BK-Holdings (Đại học Bách khoa Hà Nội) hay Trung tâm Chuyển giao tri thức và Hỗ trợ khởi nghiệp (Đại học Quốc gia Hà Nội) cũng trở thành điểm tựa quan trọng cho phong trào khởi nghiệp Thủ đô. Từ đây, nhiều dự án công nghệ giáo dục, nông nghiệp thông minh, y tế số đã được ươm tạo thành công, gọi vốn, mở rộng thị trường, thậm chí vươn ra quốc tế.

Nhìn rộng hơn, hệ sinh thái khởi nghiệp Việt Nam đang ghi dấu bước tiến rõ nét. Hà Nội đẩy mạnh khởi nghiệp xã hội gắn với chuyển đổi xanh; Thành phố Hồ Chí Minh hiện có khoảng 2.200 startup, hàng trăm quỹ đầu tư, đặt mục tiêu vào tốp 100 hệ sinh thái toàn cầu năm 2030.

Đà Nẵng nổi bật với chính sách hỗ trợ 31 nhiệm vụ khoa học-công nghệ, ươm tạo và tăng tốc 189 dự án, hình thành 83 doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo. Trước yêu cầu chuyển đổi số, các trung tâm đổi mới sáng tạo, vườn ươm và không gian làm việc chung không chỉ cung cấp hạ tầng mà còn là nơi chia sẻ tri thức, kết nối nhà nước-doanh nghiệp-cộng đồng, hình thành mạng lưới rộng mở.

Theo ông Lâm Đình Thắng, Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ Thành phố Hồ Chí Minh, tòa nhà Trung tâm Khởi nghiệp sáng tạo vừa được đưa vào vận hành như “ngôi nhà chung” đầu tiên của khu vực phía nam. Chỉ trong vài tháng đầu năm, thành phố đã nghiệm thu 15 dự án tiền ươm tạo và 40 dự án ươm tạo, thể hiện quyết tâm đầu tư hạ tầng, tạo bệ phóng cho thế hệ startup mới.

Ông Đỗ Tiến Thịnh, Phó Giám đốc Trung tâm Đổi mới sáng tạo quốc gia (NIC) nhấn mạnh, NIC đang trở thành bệ phóng, nơi nhiều doanh nghiệp trưởng thành từ ý tưởng nhỏ, sau ươm tạo đã gọi vốn, mở rộng quốc tế, tạo hàng trăm việc làm. Thực tế, nông nghiệp có startup ứng dụng internet vạn vật (IoT), trí tuệ nhân tạo (AI) giám sát cây trồng, y tế có nền tảng khám chữa bệnh từ xa... Với hệ sinh thái hỗ trợ, startup Việt có thể vươn xa, song cũng đặt ra yêu cầu hoàn thiện chính sách và thể chế để bứt phá mạnh mẽ hơn.

Khoảng trống cần lấp đầy

Dù được xem là hạt nhân của hệ sinh thái, các trung tâm ươm tạo vẫn vướng rào cản: Thiếu nguồn lực tài chính bền vững, nhân lực chuyên sâu khan hiếm, liên kết viện-trường doanh nghiệp còn lỏng lẻo. Tại Đà Nẵng, theo lãnh đạo Ủy ban nhân dân thành phố, hạ tầng đổi mới sáng tạo phân tán, thiếu dẫn dắt từ tập đoàn lớn, các tổ chức trung gian mờ nhạt. Thành phố đã đầu tư khu công nghệ cao, công viên phần mềm và không gian đổi mới sáng tạo trị giá 489 tỷ đồng, nhưng để bứt phá vẫn cần thêm hỗ trợ từ Trung ương.

Ngay cả Thành phố Hồ Chí Minh, “cái nôi” khoa học-công nghệ của cả nước, cũng thiếu nhân lực chất lượng cao cho bán dẫn, AI, IoT, buộc phải tăng hợp tác với các trường đại học. Thực tế ấy càng thấy rõ qua câu chuyện của Công ty Lê Dương, một doanh nghiệp kỹ thuật bước ra từ IoT. Doanh nghiệp đã xây dựng đội ngũ kỹ sư tập trung vào IoT, cơ sở dữ liệu, mã hóa và ứng dụng AI, cho ra đời nhiều giải pháp giám sát, điều khiển thông minh, tiêu biểu là HSAFE, hệ thống giám sát an toàn lao động.

Tuy nhiên, theo Giám đốc Lê Đình Tuyến, thách thức lớn nhất vẫn là nhân lực. Không chỉ Lê Dương mà phần lớn startup đều khó khăn trong việc tìm, đào tạo và giữ chân người tài, nhất là khi vốn hạn chế, khó bảo đảm đãi ngộ cạnh tranh. Trong lĩnh vực công nghệ, nhân sự càng khan hiếm, khiến bài toán nhân lực trở thành yếu tố quyết định sự sống còn.

Nhiều tỉnh, thành phố khác cũng cho thấy sự phát triển chưa đồng đều. Chẳng hạn tỉnh Hà Tĩnh chưa có định mức kinh tế-kỹ thuật cho khởi nghiệp sáng tạo, chưa được cụ thể hóa trong văn bản pháp luật, đặc biệt thiếu cơ chế đầu tư mạo hiểm, yếu tố then chốt để nuôi dưỡng ý tưởng đột phá. Không chỉ ở địa phương, ngay cả những mô hình nhiều kinh nghiệm trong trường đại học như BK-Holdings cũng gặp khó khi mở rộng do hạn chế tài chính, không gian và thiếu hành lang pháp lý rõ ràng.

Ông Đỗ Tiến Thịnh thẳng thắn cho biết: “Số lượng trung tâm đổi mới sáng tạo ở Việt Nam hiện còn rất ít, hoạt động hạn chế và thiếu nguồn lực. Tại Hà Nội, nơi có điều kiện thuận lợi mà số trung tâm chính thức cũng chỉ đếm trên đầu ngón tay. Thực trạng này cho thấy hệ thống hỗ trợ đang phát triển chậm hơn nhiều so với nhu cầu của hàng trăm nghìn doanh nghiệp”.

Bức tranh này cho thấy điểm nghẽn không chỉ nằm ở số lượng trung tâm, mà còn xuất phát từ phía doanh nghiệp và môi trường hỗ trợ chung.

Tiến sĩ Trần Văn Khải, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội cho rằng, doanh nghiệp Việt Nam chưa trở thành động lực chính của đổi mới sáng tạo vì đầu tư cho nghiên cứu và phát triển hạn chế, liên kết với viện trường chưa bền chặt. Nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa muốn đổi mới nhưng không biết tìm công nghệ, chuyên gia ở đâu, trong khi viện nghiên cứu có sẵn sáng chế lại khó thương mại hóa. Thiếu các tổ chức trung gian đủ mạnh để kết nối hai phía đang trở thành điểm nghẽn hệ thống của toàn bộ hệ sinh thái đổi mới sáng tạo.

Thực tế bài học quốc tế cho thấy, phần lớn phát minh, sáng chế được thương mại hóa từ doanh nghiệp, trong khi ở Việt Nam, đóng góp cho nghiên cứu và phát triển vẫn chủ yếu đến từ đầu tư trực tiếp nước ngoài, khu vực tư nhân trong nước chưa đầu tư tương xứng. Khó khăn mà startup và doanh nghiệp vừa và nhỏ ở Việt Nam gặp phải còn là thiếu hạ tầng kỹ thuật cho nghiên cứu và phát triển, từ phòng thí nghiệm đến xưởng chế tạo mẫu. Phần lớn cơ sở hỗ trợ khởi nghiệp có quy mô nhỏ, nguồn lực hạn chế, khiến các dự án khó có điều kiện thử nghiệm và hoàn thiện sản phẩm.

Tiến sĩ Phạm Hồng Quất, Cục trưởng Cục Khởi nghiệp và Doanh nghiệp khoa học công nghệ (Bộ Khoa học và Công nghệ) cho rằng, thách thức lớn của hệ sinh thái hiện nay là số lượng doanh nhân còn ít so với quy mô dân số, kỳ lân công nghệ hiếm, khả năng vươn ra quốc tế còn yếu. Nguồn vốn đầu tư mạo hiểm có xu hướng giảm, trong khi văn hóa đổi mới sáng tạo chưa thấm sâu, tinh thần dám thử nghiệm và chấp nhận rủi ro chưa phổ biến.

Vì vậy, việc xây dựng cơ chế khuyến khích doanh nghiệp nội địa tham gia mạnh mẽ hơn vào đổi mới sáng tạo trở nên cấp thiết.

(Còn nữa)